Η 17η Μαρτίου 1821, η επέτειος της και το γυμνάσιο Αρεοπόλεως κατά τη περίοδο 1960-70

 1 Οι απορίες μου [αντί προλόγου]……….

2 Η έρευνα στις  πηγές……………………

3 Ο πρώτος εορτασμός της επετείου στην Αθήνα από τον σύλ-λογο Αρεοπολιτών έγινε το 1959 [εφ. Ο Φάρος της Λακωνίας, έτος, Η, αρ. φύλλου 143, της 5ης Μαρτίου 1960, σελ. 1 και 3] ενώ στην Αρεόπολη έγινε το 1961 [βλ. παρακάτω].

4 Η μετανάστευση, οι απόδημοι Μανιάτες και Αρεοπολίτες ..

5 Το περιβάλλον … [Πως προήλθε η ιδέα για την επέτειο;] ….

Λίγο πιο πριν από τον σύλλογο Αρεοπολιτών ιδρύθηκαν, στην Αθήνα, ο Σύνδεσμος κοινότητος Οιτυλιωτών Λακωνίας [βλ. αρχείο Πρω-τοδικείου Αθηνών, αρ. κατ. 6172/24-5-1954,…] και ο Σύλλογος των εν Αττική Γυθεατών, η Κρανάη [αρ. κατ. 14024/31-10-1956,….].

Και οι από τον Πύργο Διρού καταγόμενοι που έμεναν στην Αθήνα είχαν συστήσει σύλλογο και γιόρταζαν την επέτειο της μάχης του Διρού [βλ. παρακάτω, Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. 127-8 και 132-3/1959].

Δεν ήσαν οι μόνοι.  …………………………………….     

[Αρχαιρεσίες λχ έγιναν στους συλλόγους ΜΑΝΗ και ΠΑΛΛΑΚΩ-ΝΙΚΗ το 1954, εφ. ο Φάρος της Λακωνίας, φ. 17/31-3-1854 και των εν Αττική Λακεδαιμονίων, φ. 18/ 54]. Στη  πρωτεύουσα συνεστήθησαν σύλλογοι από Μανιάτες επίσης το 1954 [βλ. ο Φάρος της Λακωνίας, φ. 19 [Αλικατών και Ακροταιναριτών], φ. 21/54 [περί τους 20 συλλόγους] και φ. 28/54 [σύλλογος Κοκκάλας]. ……..

Δεν θα πρέπει να παραβλέψομε το πόσο σημαντική…ήταν και η συμβολή του Μανιάτικου τύπου, ο ΦΑΡΟΣ της ΛΑΚΩΝΙΑΣ του Πανα-γιώτη Παπαδογεωργή από τον Πειραιά με πρώτο φύλλο τη 1^η Ιουλίου 1953, Η ΜΑΝΗ του Γεωργίου Θεοδωρακάκου από την Αθήνα, με πρώτο φύλλο το 1963, ΤΑ ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ ΝΕΑ του Ιωάννη Φρατζεσκάκη, από την Αρεόπολη με πρώτο φύλλο τον Μάρτιο του 1957.

Στη Βέργα είχε στήσει η Λέσχη Λακώνων ηρώο από το 1935 και άρα γιορταζόταν η επέτειος. ………………..

                      6 Η ως το 1959 άποψη για τη 17^η Μαρτίου 1821

Για την ακριβή ημέρα ενάρξεως του αγώνα της ελευθερίας έχει χυθεί πολύ μελάνι. [Πάντως έγινε, τελικά, δεκτό από όλους τους ιστορικούς ότι δεν ήταν η 25η Μαρτίου και δεν έγινε η αρχή στην Αγία Λαύρα]. Πολλοί τόποι της Πελοποννήσου διεκδικούν τα πρωτεία και ακόμη η συζήτηση δεν έχει κοπάσει. Οι Μανιάτες…δεν θα μπορούσαν να λείψουν…

Για την αρχή του αγώνα ο Κ. Παπαρηγόπουλος [Ιστορία του Ελλη-νικού Έθνους, τ. 6, σελ. 30] γράφει, ‘’Περί του ζητήματος που και κατά ποίαν ημέραν εξερράγη κατά πρώτον η επανάστασις εγράφησαν πολλά υπό τοπικήν φιλοτιμίαν’’. Και ο Π. Καρολίδης [Ιστορία της Ελλάδος,1453-1802, σελ. 672 και Ιστορία του Θ΄ αιώνος, τ. Β, σελ. 243] σημειώνει, ‘’Η έκρηξις προήλθεν εν Πελοποννήσω υπό γεγονότων τυχαίων και απροσδοκήτων… Σχέδιον γενικόν δεν υπήρχε…η επανάστασις ήρξατο εκ πολλών σημείων συγχρόνως ή μετ΄ ελάχιστον χρόνον διαφοράς…’’

Για την 17^η Μαρτίου 1821, που οι Μανιάτες θεωρούν ημέρα έναρ-ξης του αγώνα για την ελευθερία, δηλαδή για ένα γεγονός τεράστιας σημασίας, το οποίο δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο ούτε από τους συγγραφείς αλλά ούτε και από τον λαό, με την έννοια της δημιουργίας και διάσωσης λαϊκών παραδόσεων για αυτή, οι ιστορικοί δεν κάνουν καμία αναφορά. Ούτε ο Παπαρηγόπουλος, ούτε ο Κόκκινος, ο Καρολίδης, ο Φωτάκος, ο Φραντζής, ο Σπηλιάδης, ο Φιλήμων, ο Βακαλόπουλος, ο Σάθας, ο Σιμόπουλος ή στα απομνημονεύματά τους ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο Μακρυγιάννης, ο Ηλίας Τσαλαφατίνος ούτε ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης στην από Δεκεμβρίου 1842 πολιτική του διαθήκη [Λακωνικαί σπουδαί, τ. 13, 1996, σελ. 518],… κάνουν μνεία της 17^ης Μαρτίου ή κάποιος άλλος γράφει κάτι.  Άκρα σιωπή.

Ούτε οι Μανιάτες ιστορικοί μνημονεύουν την 17^η Μαρτίου αλλά αντίθετα θεωρούν μεταγενέστερη την ημέρα έναρξης του αγώνα.

Ο Αθ. Πετρίδης που ήταν καθηγητής στο σχολαρχείο Αρεοπόλεως, ασχολιόταν με την ιστορία της περιοχής και έγραφε στο περιοδικό Πανδώρα, κατά το 1870, δεν γράφει κάτι για την 17^η Μαρτίου ούτε φαίνεται να είχε ακούσει για παραδόσεις ή λαϊκές γιορτές περί αυτήν.

Το ίδιο ισχύει και για τον Π. Κανελλίδη που ύμνησε τη Μάνη με σειρά ανταποκρίσεων στο περιοδικό Εβδομάς, κατά το 1887.

Ο Δ. Αλεξανδράκος [Ιστορία της Μάνης, έκδ. 1892], που πρώτος έγραψε ιστορία της Μάνης, δεν γνωρίζει την 17^η Μαρτίου αλλά αντίθετα γράφει [σελ. 64], ‘’Την 23 λοιπόν Μαρτίου 1821, κατελθών εκ των δυσπροσίτων μερών της Μάνης, εξεστράτευσεν εις Καλάμας, ο Πετρόμπεης’’.

Ο Απ. Δασκαλάκης [Η έναρξις της Ελληνικής επαναστάσεως του 1821, έκδ. 1962, σελ. 59], γράφει, ‘’Την 22αν Μαρτίου εκηρύχθη η επανάστασις. Οι κάτοικοι της Δυτικής Μάνης…εισέβαλον εις την Μεσσηνίαν…’’, ενώ στο έργο του, Η Μάνη και η Οθωμανική αυτοκρατορία, 1453-1821, έκδοσης 1923, δεν κάνει μνεία της 17^ης Μαρτίου. [Αν γνώριζε κάτι θα έπρεπε να το γράψει σε αυτό το έργο του που τέλειωνε την ιστορία της Μάνης στα 1821. Ούτε στη παράδοση αναφέρεται τότε, το 1923, την οποία επικαλείται αργότερα [βλ. παρακάτω].

Στην επιφυλλίδα της εφ. Ο Φάρος της Λακωνίας [έτος Γ, αρ. φ. 39, 40 και 41 της 16-4-1955], ο Πέτρος Π. Νίκλου με τίτλο, Η Μάνη και η συμβολή της κατά τον ιερό αγώνα του 1821, γράφει, ‘’…Οι Μανιάτες συμμορφούμενοι προς την αρχικήν εντολήν [σσ για την 25^η Μαρτίου] έφθασαν εις πυκνές μάζες στις Κιτριές με τον ηγεμόνα των επικεφαλής και με τον Κολοκοτρώνη και εκείθεν ώρμησαν και κατέλαβον την Καλαμάταν [23 Μαρτίου]…’’. Δεν γράφει τίποτε  για την 17^η Μαρτίου. 

Ο Σταύρος Σκοπετέας σε άρθρο του, το 1957, για την απελευθέ-ρωση της Καλαμάτας δεν αναφέρεται στη 17^η Μαρτίου [εφ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 79-80 της 24^ης Μαΐου 1957].

Ο Σωκράτης  Κουγέας στην επιφυλλίδα της εφ. ο Φάρος της Λα-κωνίας, αρ. φ. 102 της 25-3-1958, υπό τον τίτλο, Λαύρα, Πάτρα ή Καλαμάτα, γράφει, ‘’…Είναι ιστορικώς βεβαιωμένον ότι την 22αν Μαρτίου εισήλθεν εις Καλαμάταν ο…Ηλίας [Μαυρομιχάλης], εξορμήσας από των γειτονικών Κιτριών, όπου ήτο τότε η έδρα του Μπέη της Μάνης, την δε επομένην 23^ην Μαρτίου εισήλθεν και ο ίδιος ο Πετρόμπεης…’’. Για τη 17 Μαρτίου και τη Τσίμοβα δεν γράφει τίποτα.

Ο Κων/νος Μαγγιοράκος-Γρηγοράκης θεωρεί την 21η Μαρτίου 1821 ως ημέρα ενάρξεως του αγώνα [βλ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 149-150 της 30^ης Ιουνίου 1960, σελ. 4].

Ως το 1959 η 17^η Μαρτίου για τους νεότερους Μανιάτες δεν ήταν κάτι ιδιαίτερο,, δεν φαίνεται ότι είχαν την εντύπωση πως ο αγώνας των προγόνων τους άρχισε στις 17 Μαρτίου….

7 Η 17^η Μαρτίου 1821

Τι έγινε, λοιπόν, τελικά, στις 17 Μαρτίου 1821 στη Τσίμοβα; Τα όσα ισχυρίζονται οι Μανιάτες, από το 1959 και μετά, τι βάση έχουν;

  Για την 17^η Μαρτίου 1821 αναφορά κάνει, μόνον, εξ όσων ως τώρα γνωρίζομεν, ο Ιωάννης [Γενναίος] Κολοκοτρώνης, γιός του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, στα Ελληνικά Υπομνήματα, σελ. 8, όπου γράφει, ‘’Όθεν την 17^ην Μαρτίου οι πρόκριτοι της Μάνης συνεννοήθησαν να λάβωσι τα όπλα κατά των Τούρκων. Ο δε Κολοκοτρώνης εφανέρωσε την απόφασιν ταύτην εις τους Αναγνωσταράν, Φλέσσαν και λοιπούς όντας παρεσκευασμένους δια τον σκοπόν αυτόν…Κατά δε την 23^ην Μαρτίου οι Μαυρομιχαλαίοι, Μούρτζινοι και λοιποί…εισήλθον εις Καλάμας…’’.                  

Δηλαδή, κατά τα παραπάνω, οι πρόκριτοι, αρχηγοί ισχυρών οικο-γενειών, συνεννοήθηκαν, στις 17 Μαρτίου 1821, να λάβουν τα όπλα.

Ποία ημέρα όρισαν ως αρχή; Τη 17η Μαρτίου ή άλλη; Δεν σημειώνει.

Ποίοι και πόσοι πρόκριτοι να ήταν άραγε; Δεν γράφει.

Επίσης δεν γράφει για συγκέντρωση μαχητών ή εκστρατευτικού σώματος στον χώρο συνεννόησης των προκρίτων, δεν γράφει αν έγινε κάποια θρησκευτική τελετή σε εκκλησία ή πανηγυρική διακήρυξη του αγώνα ή κήρυξη πολέμου, αν ξεκίνησαν εκείνη την ημέρα ή άλλη για να απελευθερώσουν τη Καλαμάτα. Γράφει μόνο για συνεννόηση…

Δεν γράφει ακόμη που έγινε αυτή η συνεννόηση.

α] Ας ιδούμε τον τόπο.

Που έγινε; Στη Τσίμοβα, το Λιμένι [έδρα του Πετρόμπεη όπου και ο πύργος του], τις Κιτριές [που ήταν έδρα του κάθε μπέη], τη Καρδαμύλη [έδρα του Μούρτζινου], το Μαραθονήσι [έδρα του Γρηγοράκη] ή αλλού; Αδιευκρίνιστο.   

Από πού προκύπτει ότι η συνεννόηση των προκρίτων έγινε στο Λιμένι ή τη Τσίμοβα;

Δεν προκύπτει από τις πηγές αλλά εικάζεται επειδή, κατά κανόνα [αλλά όχι πάντοτε], αυτές γίνονταν είτε στη προσωπική έδρα του εκάστο-τε μπέη είτε στη μόνιμη έδρα των κατά καιρούς μπέηδων, τις Κιτριές. [Το υποσχετικό υποταγής στον Σουλτάνο των Μανιατών δια του Αντωνόμπεη υπογράφτηκε το 1806 στο Μαραθονήσι, το υποσχετικό υποταγής στον Σουλτάνο το 1813 στις Κιτριές, το πρακτικό συμφιλίωσης των τριών ισχυρών οικογενειών της Μάνης το 1819 στις Κιτριές κλπ].

Η συνεννόηση των προκρίτων, κατά τα παραπάνω, μάλλον, δεν έγινε στη Τσίμοβα. Ίσως έγινε στο Λιμένι ή [μάλλον] τις Κιτριές.Το από τον Φωτάκο σημειούμενο [Βίος του Παπα-Φλέσσα, σ. 29, 34]για τον μπέη, ‘’...και πάντοτε εγίνοντο εις την οικίαν του τοπικά συμβούλια από τους καπεταναίους της Μάνης περί του κινήματος…’’ δεν είναι απόλυτο γιατί όπως σημειώνεται και παραπάνω συσκέψεις και συναντήσεις προ-κρίτων γίνονταν και εκτός της οικίας του [πχ στις Κιτριές το 1819] κατά τη διάρκεια του μπεηλικιού του Πετρόμπεη. Πάντως η οικία του Πετρόμπεη ήταν στο Λιμένι. Στο Λιμένι εξάλλου τον επισκέφθηκαν οι πρόκριτοι της Μάνης για να τον συγχαρούν όταν διορίσθηκε μπέης, το 1816, οπότε και τους κέρασε καφέ-πρώτη φορά προσφέρθηκε στη Μάνη καφές- και παρολίγον να δημιουργηθεί επεισόδιο με τραγική κατάληξη [βλ. N. Λάσκαρη, Επίκρισις της περί Μάνης και των κατοίκων αυτής διατριβής].

Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Θ. Κολοκοτρώνης στα απομνημονεύματά του [Διήγησις συμβάντων της Ελληνικής φυλής, Αθήνησιν, 1846 που υπαγόρεψε στον Τερτσέτη] δεν γράφει ότι επισκέφθηκε τη Τσίμοβα ή τον πύργο του Μαυρομιχάλη και αν δεχθούμε ότι παρευρισκόταν στη συνεννόηση των προκρίτων της Μάνης στις 17 Μαρτίου, επειδή ο γιός του, Γενναίος-Ιωάννης [βλ. παραπάνω] γράφει ότι μετέφερε την απόφαση στους Αναγνωσταρά και Φλέσσα, τότε αυτή η συνεννόηση [μάλλον] δεν έγινε στη Τσίμοβα και ίσως δεν παρευρισκόταν σε αυτήν ο Πετρόμπεης αλλά συγγενείς του.

Ο Ιωάννης Φιλήμων [Δοκίμιον της Ελληνικής Επαναστάσεως, σελ. 6, 7 και 25] γράφει, ‘’Ιδού εν Λακωνία λαμβάνει χώραν συστηματική σύσκεψις καθ΄ην και ο Ηλίας και ο Κυριακούλης [σσ Μαυρομιχάλαι] και ο Διονύσιος Τρουπάκης-Μούρτζινος και άλλοι των Λακώνων οπλαρχηγοί αναδείκνυνται θερμότατοι δια την έναρξιν του πολέμου και κοινή περί τούτου απόφασις γίνεται. Την δ΄απόφασιν αυτήν μεταβιβάζει ευθύς ο Κολοκοτρώνης προς τους εν Μεσσηνία Δικαίον, Αναγνωσταράν και προς τον εν Γόρτυνι Κανέλλον Δεληγιάννην…’’.

Το πιθανότερο, αλλά όχι βέβαιον, είναι να μην παραβρέθηκε στη συγκέντρωση ο Πετρόμπεης, γιατί αν ήταν παρών άνδρας τέτοιου αξιώματος και κύρους για το εγχείρημα της επανάστασης ασφαλώς και θα το σημεώναν οι συγγραφείς και θα διεσώζετο και από την παράδοση. Ο Κολοκοτρώνης μπορεί να ήταν παρών [αν και δεν είναι βέβαιον] αφού μετέφερε ευθύς την απόφαση στους Μεσσήνιους άλλως ενημερώθη από τον Μούρτζινο [Τρουπάκη] για το αποτέλεσμά της.

Ο Κολοκοτρώνης κατά τη παραμονή του στη Μάνη, από τις 6 Ιανουαρίου ως τις 22 Μαρτίου 1821, έμενε ως φιλοξενούμενος στο σπίτι του Μούρτζινου στη Καρδαμύλη. Οι Οθωμανοί είχαν στείλει κατασκόπους για να ιδούν τι κάνει και είχαν δώσει εντολή στον Πετρόμπεη να τον συλλάβει και να τον στείλει στη Τριπολιτσά [όπως το 1792 είχαν ζητήσει από τον Τζανήμπεη Γρηγοράκη να διώξει τον Λάμπρο Κατσώνη από το Πόρτοκάγιο]. Ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης, όπως σημειώνει στα απομνημο-νεύματά του [σελ. 50-1], ήταν πολύ επιφυλακτικός απέναντι στον Πετρόμπεη, όπως ήταν και παλαιότερα στον Δουράκη [σελ. 25 επ.] μη τυχόν και τον σκοτώσει ή τον συλλάβει και τον παραδώσει στους Οθωμανούς [αν και δεν θα μπορούσε επειδή θα τον απέκρουε ο Μούρτζινος κατά τον Μανιάτικο νόμο της φιλοξενίας].  

Ο Θ. Κολοκοτρώνης σημειώνει [ό.π. σελ. 50-51] ότι έστειλε στους αντιπροσώπους των επαρχιών Μεσσηνίας και Αρκαδίας ‘’και ήλθαν εκεί όπου ευρισκόμουν και τους έλεγα ότι την ημέρα του Ευαγγελισμού να είναι έτοιμοι…’’, δηλαδή δεν μετεκινείτο από τη Καρδαμύλη [κυρίως για λόγους ασφαλείας].

Συνάγεται λοιπόν, έστω και αν δεν είναι απόλυτο, από όλα τα παραπάνω, ότι Πετρόμπεης δεν ήταν παρών ή ο Κολοκοτρώνης δεν πήγε στη Τσίμοβα αλλά όπως γράφει ο Ηλίας Τσαλαφατίνος [Σύντομοι παρατηρήσεις επί των περιστατικών αναφερομένων εις τα λεγόμενα απομνημο-νεύματα του κ. Ν. Σπηλιάδη, Αθήνα, 1853, σελ. 10] μια φορά καθώς πήγαινε ο Πετρόμπεης με το καράβι από το Λιμένι στις Κιτριές, σταμάτησε στη Καρδαμύλη και συζήτησε, στο σπίτι του Μούρτζινου, με τον Κολο-κοτρώνη.

Και αυτά ως προς τον τόπο.

β] Ας ιδούμε και τις συνεννοήσεις ‘’να λάβωσι τα όπλα’’.

Η επανάσταση είχε αποφασισθεί να αρχίσει [για αντιπερισπασμό] στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες και [ουσιαστικά] στη Πελοπόννησο και μάλιστα τη Μάνη. Μυημένοι ήταν πολλοί πρόκριτοι από τη Μάνη και όλο τον Μοριά [σχεδόν όλοι]. Συσκέψεις έγιναν πολλές.  

Ο Αμβρόσιος Φραντζής [ό.π. σελ. 331] γράφει, ‘’Την δε επιούσαν [22 Μαρτίου], αφού μετά διαφόρους γενομένας εν Μάνη συνελεύσεις ενεκρίθη τέλος πάντων να γίνη η έναρξις της αποστασίας της 25 Μαρτίου, την αυτήν ημέραν [22 Μαρτίου] έφθασαν εις την Καλαμάταν…’’. Δηλαδή έγι-ναν πολλές συσκέψεις. [Σημειωνει ‘’διαφόρους γενομένας συνελεύσεις’’].

Ο Ανάργυρος Κουτσιλιέρης [ό. π. σελ. 449] σημειώνει, ‘’Πολλές συσκέψεις κάνανε οι Αχαιοί στην Αγία Λαύρα, στο Αίγιο, στην Πάτρα. Καμία αμφιβολία δεν έχομε για συσκέψεις στην Καλαμάτα με τον Παπαφλέσσα, τον Αναγνωσταρά, τον Κεφάλα και τους προύχοντες της Καλαμάτας. Οι Μανιάτες για να ετοιμασθούν για την Επανάσταση, κάνανε πολλές συσκέψεις. Συσκέψεις έγιναν με τον Περραιβό και πάρθηκαν σοβαρές αποφάσεις, όταν υπέγραψαν το γνωστό Πρωτόκολλο συμφωνίας…Όσο υποχρεωτική ήταν μια απόφαση των Αχαιών για τους Μεσσήνιους ή τους Μανιάτες άλλο τόσο υποχρεωτική ήταν και η απόφαση των Μανιατών ή των Μεσσηνίων για τους Αχαιούς. Όργανο αντιπροσωπευτικό κοινής αποδοχής δεν υπήρχε και ο Παπαφλέσσας, ως εκπρόσωπος της ανωτάτης αρχής δεν υπελογίζετο…’’.

Ο Θ. Κολοκοτρώνης γράφει [ό.π. σελ. 50] ότι κατά τον χρόνο παραμονής του στη Μάνη  προσπάθησε να συμφιλιώσει τους σε γδικιωμούς μπλεγμένους Μανιάτες. Αυτές οι συμφιλιώσεις [συμβιβασμοί] που γίνονταν από ισχυρούς πρόκριτους για διενέξεις ισχυρών σοϊών, συνάμα ήταν και συνεννοήσεις ‘’για να λάβωσι τα όπλα κατά των Τούρκων’’ και για αυτό γίνονταν. Και ο Κολοκοτρώνης ως ξένος και με το κύρος του παλιού κλέφτη και πρώην άγγλου αξιωματικού έπαιρνε μέρος σε αυτές μαζί με άλλους προκρίτους.

Στις 16 Ιανουαρίου έγινε η  σύσκεψη στη Βοστίτσα [Αίγιο].

Στις 10 Μαρτίου 1821 οι πρόκριτοι της Αχαΐας ‘’συνεκεντρώθησαν και συνεσκέφθησαν δια να λάβουν την τελευταίαν απόφασιν’’ [Διον. Κόκκινου, Ελληνική επανάστασις, τ. α, σελ. 174].

Ο παπαφλέσσας έκανε πολλές συσκέψεις με τους προκρίτους πολλών περιοχών.

Σε επιστολή του ο Πετρόμπεης στους Πιέρρο και Γεωργάκη Γρη-γοράκηδες, στις 11 Μαρτίου 1821, σημειώνει, ’’Επληροφορήθην ότι ο υιός σας Τζαννετάκης κάμει σύναξη από πολλούς πατριώτες…’’. Δηλαδή για να το πληροφορηθεί ο μπέης και να γράψει την επιστολή στις 11 Μαρτίου είναι βέβαιο ότι οι μαζώξεις μαχητών, δηλαδή η επιστράτευση, στην Ανατολική Μάνη είχε αρχίσει μέρες πριν την 11^η Μαρτίου. Ο Αν. Κουτσιλιέρης σχολιάζοντας τη παραπάνω επιστολή γράφει [ό.π. σελ. 453], ‘’Από την επιστολή του Πετρόμπεη καταλαβαίνομε ότι στις 11 Μαρτίου στο Γύθειο είναι συγκεντρωμένοι πολλοί Μανιάτες…’’.

Και εφόσον το πρώτο δεκαήμερο του Μαρτίου είχαν γίνει μαζώξεις πολεμιστών στην Ανατολική Μάνη, η απόφαση, η συνεννόηση για να λάβουν τα όπλα είχε, λογικά, ληφθεί προηγουμένως, πολύ, δηλαδή, ενώρίτερα από τις 17 Μαρτίου. Επομένως η ημερομηνία της 17^ης Μαρτίου που μνημονεύει ο Γενναίος Κολοκοτρώνης ήταν άλλη μια ημέρα σύ-σκεψης [συνεννόησης], από τις πολλές, των προκρίτων της Μάνης που είχαν, βεβαίως, προηγηθεί και αυτή, μάλλον, δεν ήταν η τελευταία.

 Άραγε νομιμοποιούνται στο Γύθειο να αρχίσουν να εορτάζουν την έναρξη της επανάστασης  στις 11 Μαρτίου;

Ο Απ. Δασκαλάκης [Η Μάνη και η Οθωμανική αυτοκρατορία, σελ. 243] γράφει ότι ‘’πυρετώδεις προετοιμασίαι…διεξήγοντο εν Μάνη δια την έναρξιν του αγώνος…’’ [χωρίς να γράφει για την 17 Μαρτίου]. Στις προετοιμασίες λογικά θα συμπεριλάβομε και τις [πολλές] συσκέψεις.

Ποία ήταν η τελευταία; Μάλλον δεν ήταν εκείνη της 17^ης Μαρτίου γιατί είναι εύκολο να θεωρηθεί ότι από 17 ως 22 Μαρτίου έγιναν και άλλες στη Μάνη [Καρδαμύλη ή Κιτριές], στη Μεσσηνία [με Παπαφλέσσα και άλλους], στην Αρκαδία [με Δεληγιανναίους και άλλους] και στην Αχαΐα [με Παλαιών Πατρών Γερμανό, Λόντο, Ζαΐμη και άλλους].

γ] Και τέλος ας ιδούμε και τον χρόνο.

Από που προκύπτει ότι οι Μανιάτες στις 17 Μαρτίου κήρυξαν πόλεμο, έκαναν δοξολογία και ξεκίνησαν για τη Καλαμάτα;

Δεν προκύπτει από τις πηγές αλλά εικάζεται, από μερικούς, επειδή ο Γενναίος Κολοκοτρώνης γράφει ότι στις 17 έγινε συνεννόηση των προκρίτων. Όμως επειδή έγινε η συνεννόηση συνάγεται ότι αμέσως άρχισε και η πορεία για τη Καλαμάτα; Δεν χρειαζόταν ενημέρωση των μαχητών, κάποια προετοιμασία ημερών κλπ;

Ο Θ. Κολοκοτρώνης…μετέφερε την απόφαση στους Αναγνωσταρά και [παπά-]Φλέσσα. Η μετάβαση του Κολοκοτρώνη ή η δια αντιπροσώπου του ενημέρωσή τους σε συνδυασμό με το ότι ο ίδιος στα απομνημονεύματά του γράφει πως ‘’το κίνημά μας έγινε στις 22 Μάρτη’’, μας οδηγεί στη σκέψη ότι οι Μανιάτες δεν κίνησαν την ίδια ημέρα, δηλαδή στις 17 αλλά κάποιες ημέρες μετά αφού θα περίμεναν να ενημερωθούν από τον Κολοκοτρώνη οι Μεσσήνιοι για να συντονισθούν μαζί τους.

Ο Απ. Δασκαλάκης στο έργο του-συλλογή, Αρχείο Τζωρτζάκη-Γρηγοράκη, έτος έκδοσης 1976, στη σελίδα 75, υπό τον τίτλο, Η επανάστασις εκηρύχθη – Επείγουσαι εκκλήσεις ενισχύσεων,  με αριθμό εγγρά-φου 50, δημοσιεύει την ακόλουθη επιστολή,   

‘’Γενναιότατε καπετάν Παναγιωτάκη Κοσονάκο.

Τούτη τη ώρα εις τες οκτώ ήμισυ άνοιξεν ο πόλεμος ενταύθα, δια τούτο ετελείωσαν τα ψεύματα. Πάρετε ιμιντάτι και μπαρουτόβολον, γράψε αμέσως εις Λυκοβουνόν και όπου αλλού ηξεύρεις και είναι ανάγκη, φθάσε και ο ίδιος. Σάββατον δείλι [1821] Πρωτοσύγκελλος Γεράσιμος’’.

  Και τη σχολιάζει, ‘’ Η αχρονολόγητος αυτή επιστολή προφανώς εγράφη ακριβώς καθ΄ην ώραν εκηρύχθη εμπράκτως η επανάστασις και ήρχιζον αι πολεμικαί επιχειρήσεις δι΄εξορμήσεως των επαναστατικών δυνά-μεων από το Μαραθονήσι προς την Μπαρδούνια και το Έλος. Δεδομένου ότι είχε ληφθή από κοινού απόφασις ταυτοχρόνου μετά του Πετρόμπεη και των άλλων καπεταναίων της δυτικής Μάνης κηρύξεως επαναστάσεως, οι δε εκ της δυτικής Μάνης [Πετρόμπεης, Κολοκοτρώνης, Μπούρτζινος κλπ], εξώρμησαν προς την Καλαμάταν την 22αν Μαρτίου, θα έπρεπε να υπολογίσωμεν την αυτήν ημερομηνίαν και δια την έναρξιν των πολεμικών επιχειρήσεων από της ανατολικής Μάνης.

Αλλ’ η επιστολή αυτή μας προσφέρει μίαν άλλην σοβαράν ένδειξιν περί της ημέρας και ώρας ενάρξεως της επαναστάσεως εις την ανατολικήν Μάνην. Δεδομένου ότι αντί χρονολογίας αναγράφεται ‘’Σάββατον δείλι’’ αρκεί να προσδιορίσωμεν την χρονολογίαν του προ της 25 Μαρτίου 1821 Σαββάτου λαμβανομένου υπ΄όψιν ότι εξ ιστορικών πηγών διαπιστούται αναμφισβητήτως ότι εις την Μάνην εκηρύχθη εμπράκτως η επανάστασις ολίγας ημέρας προηγουμένως. Το έτος 1821 η Κυριακή του Πάσχα [απαγχονισμός του Πατριάρχου Γρηγορίου Ε’] πίπτει την 10^ην Απριλίου, η 25 Μαρτίου πίπτει ημέραν Παρασκευήν ήτοι εξ ημέρας μετά το Σάββατον της κηρύξεως της επαναστάσεως.

Εκ τούτου προκύπτει αναμφισβητήτως ότι η προς Μυστράν και Μο-νεμβασίαν επαναστατική εξόρμησις εις την ανατολικήν Μάνην εγένετο το Σάββατον 19 Μαρτίου, ήτοι δύο ή τρεις ημέρας πριν γίνη η εξόρμησις της δυτικής Μάνης προς Καλαμάταν…’’.

Δηλαδή, κατά τα παραπάνω, από δυτικά, προς τη Καλαμάτα ξεκίνησαν στις 21 ή 22 Μαρτίου.        

Ο Σταύρος Καπετανάκης, πρόσφατα [2011], δημοσίευσε την εργασία του, Η Μάνη στη δεύτερη Τουρκοκρατία [1715-1821], με πληθώρα παραπομπών στις πηγές, χωρίς να σημειώνει την 17^η Μαρτίου, η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ημερομηνία λήξης της Τουρκοκρατίας.

Ο Απ. Δασκαλάκης έγραψε, τελευταία, ‘’Υφίσταται εις την Μάνην μια τοπική παράδοσις παραμένουσα ζώσα, διότι μεταβιβάζεται από γενεάς εις γενεάν, κατά την οποίαν την 17^ην Μαρτίου 1821 οι συναχθέντες εις Τσίμοβαν καπεταναίοι…εκήρυξαν την επανάστασιν…και εις την επιδεικνυομένην μέχρι σήμερον θέσιν ‘’Κοτρώνι’’ υψώθη η επαναστατική σημαία, προχείρως κατασκευασθείσα εκ λευκού υφάσματος μετά μέλανος σταυρού… Η παράδοσις αυτή είχεν από μακρού χρόνου λάβει χαρακτήρα βεβαιωμένης ιστορικής πραγματικότητος δια καθιερώσεως τοπικών λαϊκών εορτών εκά-στην 17^ην Μαρτίου…’’.

Αλλά αυτές οι ‘’τοπικές λαϊκές γιορτές’’ ξεκίνησαν μόλις το 1961 και η παράδοση για αρχή του αγώνα στις 17 Μαρτίου, φαίνεται να δημι-ουργήθηκε κατά το 1959 στους κύκλους των Αρεοπολιτών της Αθήνας.     

Ο Ανάργυρος Κουτσιλιέρης που διεξοδικά εξέτασε το θέμα της ενάρξεως του αγώνα στο έργο του, Ιστορία της Μάνης, έκδοση του 1996, στο κεφάλαιο, Τόπος και χρόνος ενάρξεως του αγώνα, σελ. 447, γράφει,

‘’…Πριν από μερικά χρόνια καθιερώθηκε η 17^η Μαρτίου ως ημέρα ενάρξεως της επαναστάσεως από την Αρεόπολη, σύμφωνα με τον συγκεκριμένο προσδιορισμό 17 Μαρτίου που εγράφη από τον Ι. Θ Κολοκοτρώνη και συνδυάσθηκε με τοπικές παραδόσεις… Της ενάρξεως του αγώνα προη-γήθηκαν όχι μια και δυο αλλά πολλές κατά τόπους συσκέψεις. Πολλές συσκέψεις κάνανε οι Αχαιοί στην Αγία Λαύρα, στο Αίγιο, στην Πάτρα. Καμία αμφιβολία δεν έχομε για συσκέψεις στη Καλαμάτα με τον Παπαφλέσσα, τον Αναγνωσταρά, τον Κεφάλα ή τους προύχοντες της Καλαμάτας. Οι Μανιάτες για να ετοιμασθούν για την επανάσταση, κάνανε πολλές συσκέψεις… Ορίζοντας λοιπόν μια σύσκεψη ως αφετηρία του αγώνος και συνδέοντας τον τόπο και τον χρόνο ενάρξεως του αγώνος με την σύσκεψη αυτή, μπορεί να ικανοποιούμε κάποιες τοπικές φιλοδοξίες, δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι ικανοποιείται και η ιστορική έρευνα. Προσπάθεια αξιολογήσεως των συσκέψεων και ιεραρχήσεως της σημασίας των θα ήταν προσπάθεια στερουμένη σοβαρότητος… Αφού οι αποφάσεις κάποιας συνελεύσεως δεν μπορούν να θεωρηθούν αφετηρία του αγώνος, δεν μένει παρά αρχή της επαναστάσεως να θεωρηθεί η έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων. Την αρχή των συγκρούσεων θα την αναζητήσουμε στους ιστοριογράφους του ΄21 ή στα σχετικά έγγραφα…’’. 

Κατά Αν. Κουτσιλιέρη, ό.π. σελ. 458, ‘’ η επανάσταση άρχισε στις 22 Μαρτίου στη Καλαμάτα και τη Πάτρα’’ αν και δέχεται [σελ. 465] ότι, ‘’οι πολεμικές επιχειρήσεις στη Μάνη ξεκίνησαν από το Γύθειο στις 19 Μαρτίου’’ .

Κατά Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, ‘’η Ανατολική Μάνη εκινήθηκε την ίδια ημέρα’’ με τη Δυτική.

Κατά Ιωάννη Φιλήμονα [Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής επαναστάσεως, 1860, τ. 3, σελ. 6 και 25] ‘’Η Λακωνία και η Γόρτυς συνεβάδισαν, των Καλαβρύτων προηγηθέντων…την μεν 22α Μαρτίου επανέστη η Μάνη, την νύκτα της αυτής προς την 23^ην απεστάλησαν ο Ηλίας Μαυρομιχάλης και οι θείοι του…μετά των αναγκαίων ενόπλων εις Καλάμας… τη δε 23^η εξεστράτευσεν ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης…’’. 

Ο Σπ. Τρικούπης [Ιστορία της Ελληνικής επαναστάσεως, τ. Α, σελ. 67] γράφει, ‘’πρώτη η Μάνη…εχύθη την 23 Μαρτίου εις Καλαμάτα’’.

Ο Δ. Φωτιάδης [Η επανάστασις του εικοσιένα, τ. 2, σελ. 32] γράφει, ‘’Στις 23 του Μάρτη μαυρολογά το βουνό. Ήταν οι Μαυρομιχαλαίοι’’.

Ο Γιάννης Κορδάτος [Μεγάλη ιστορία της Ελλάδας, τ. 10, σελ. 190] σημειώνει, ‘’Ο Πετρόμπεης στις 23 του Μάρτη κήρυξε στη Μάνη την επανάσταση και αμέσως οι Μανιάτες ξεκίνησαν από τη Μάνη για τη Μεσσηνία’’. 

Ο Διον. Κόκκινος [Η Ελληνική επανάστασις, τ. 1, σελ 181] γράφει,  ‘’Έτσι ο Πετρόμπεης  ύψωσεν εις τον αγώνα την βαρείαν ηγετικήν σπάθην του… Κατά την  22αν Μαρτίου εκήρυξεν εις την Μάνην την επανάστασιν, συγκεντρώσας τας δυνάμεις του παρά την Μεσσηνίαν δια να προσβάλη την Καλαμάταν’’.         

Ο Πετρόμπεης, στις 19 Μαρτίου 1821, σε επιστολή του στους Υδραίους [Αντ. Λιγνού, Αρχείον της Κοινότητος Ύδρας, 1778-1832, τ. 7, σελ. 8-9] έγραφε, ’’Εγώ είμαι έτοιμος δια τον ιερόν σκοπόν μας, η έλ-λειψις όμως των αναγκαίων εφοδιαστικών σμικραίνουν ολίγον την γενναιότητά μου και επομένως όπου είναι χρεία με κοινήν απόφασιν να οργανώσωμεν δια να σαλαματίσωμεν ακινδύνως και να δοξασθώμεν αιωνίως’’.       

Αν είχε κηρύξει την επανάσταση στις 17 Μαρτίου δεν θα έγραφε στις 19 ότι είναι έτοιμος και ότι είχε κάποιες επιφυλάξεις λόγω ελλείψεων στα εφόδια αλλά αφενός μεν αφού είχε ξεκινήσει θα είχε αποβάλει τους όποιους δισταγμούς αφετέρου δε θα έγραφε ότι ο πόλεμος είχε ήδη αρχίσει [όπως έγραψε στις 19 Μαρτίου ο πρωτοσύγκελλος Γεράσιμος  στον Παν. Κοσονάκο]. [Στην επιστολή του ο Πετρόμπεης εξάλλου δεν σημειώνει από πού την στέλνει [στις 19 Μαρτίου]. Από τον δρόμο προς Καλαμάτα ή από τη Τσίμοβα;].

Και βεβαίως είναι και η επιστολή του  Πετρόμπεη στους Γρηγοράκηδες, στις 11 Μαρτίου 1821, που καταχωρείται πάρα πάνω και σημαίνει ότι οι η επιστράτευση, στην Ανατολική Μάνη είχε αρχίσει μέρες πριν την 11^η Μαρτίου.      

8 Ερωτήματα

Όπως είναι εύλογο, έχουν διατυπωθεί, από πολλούς, Μανιάτες και μη, επιφυλάξεις, αμφισβητήσεις και αρνήσεις σχετικά με την 17^η Μαρτίου 1821. [Για την 17^η   σημειώνω και όχι την 19^η, 21^η, 22^α ή 23^η ].

Πέρα από το ότι η παράδοση για την επέτειο και ‘’τις τοπικές λαϊκές γιορτές’’ [κατά Δασκαλάκη] είναι πρόσφατη [από το 1959 ή μάλλον από το 1961] όπως γράφω παραπάνω, πέρα από την ανυπαρξία μαρτυριών και πηγών [εκτός του χωρίου του Γενναίου Κολοκοτρώνη για συνεννόηση των προκρίτων της Μάνης στις 17 Μαρτίου], πέρα από τη σιωπή των ιστορικών, όπως αναλυτικά και με σχολιασμούς παραθέτω  παραπάνω, γεννώνται και άλλα ερωτήματα. Ας δούμε μερικά.

α] Γιατί ως το 1959 η 17η Μαρτίου 1821 είναι άγνωστη;

β] Για τη μάχη στο Τρικεφάλι [1770] ή για τις μάχες στη Βέργα του Αλμυρού, του Διρού [Δυρού] και του Πολυάραβου [1826] έχομε πληθώρα μαρτυριών και ιστορικών δεδομένων που διασώθηκαν από τότε και όχι αργότερα. Πχ για τη μάχη στον Διρό γνωρίζομε ότι ο πρωτοσύγκελλος Ρηγανάκος κτύπησε τη καμπάνα στο ρημοκκλήσι του Διρού [υπάρχει και τραγούδι], ο επίσκοπός Βουδικλάρης επιστράτευσε τα χωριά της Μέσα Μάνης, από τον πύργο του Πικουλάκη και άλλους πύργους, γνωστών οικογενειών, στη Τσίμοβα, τον Πύργο και τη Χαριά, κτύπησαν με κανόνια τους Αιγύπτιους του Ιμπραήμ, ξέρομε τις στέρνες και τους μανδρότοιχους που αντιστάθηκαν οι Μανιάτες, γνωρίζομε ότι ήρθε έφιππος με άανδρες μέσα σε μια μέρα απόν τον Αλμυρό στη Τσίμοβα, προς βοήθεια ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης [μέσα σε 15 ώρες συνεχούς πορείας, καταϊδρωμένοι, λαχανιασμένοι και ‘’με τη ψυχή στο στομα’’], μια κοπέλα στον Δυρό κτύπησε με το δρεπάνι έναν Αιγύπτιο για να σώσει τον πατέ-ρα της [ως και το όνομά της έχει διασωθεί], σκαρίφημα ενός καραβιού με μισοφέγγαρο διασώζεται δίπλα σε παράθυρο, ψηλά, σε Μαυρομιχαλιά-νικο πύργο που είναι στο στενό που συνδέει τον Αγιάννη με τον Ταξιάρχη και λέγεται ότι το χάραξε Τουρκοαιγύπτος που ανέβηκε ως εκεί με σκάλα κλπ.

Ανάλογα γεγονότα και παραδόσεις διασώζονται και για την μάχη στη Βέργα, τον Πολυάραβο, το Τρικεφάλι [όπου οι Οθωμανοί αποκεφάλισαν το 1770 τρεις Μανιάτες πρέσβεις τα κεφάλια των οποίων κάρφω-σαν σε πασσάλους και τα έστησαν στο βουνό όπου σήμερα διασώζονται τρεις μεγάλοι σωροί με πέτρες στη μνήμη εκείνων των μαρτύρων] κλπ.

Για τη μάχη στη Βέργα και τον Πολυάραβο επίσης διασώζονται δημοτικά τραγούδια και μοιρολόγια.

Για την έναρξη της επανάστασης στη Τσίμοβα [ή ‘’τη κήρυξη του πολέμου’’], για ένα τόσο εξαιρετικό γεγονός, γιατί δεν έχομε ανάλογο αριθμό μαρτυριών, παραδόσεων, τραγουδιών ή παραπομπές σε μοιρολόγια από τότε ή λίγο αργότερα ενώ για την εκστρατεία από την Ανατολική Μάνη υπάρχουν ακόμη και έγγραφα; Γιατί δεν ξέρομε πχ πότε έγινε η δοξολογία; Πρωί, μεσημέρι ή απόγευμα; Ποίος παπάς την έκανε ή αν ευλόγησαν τα όπλα πολλοί παπάδες και από τα άλλα χωριά ή ο επίσκοπος; Πόσοι και ποίοι καπεταναίοι συμμετείχαν και με πόσους ένοπλους ο καθένας; Πότε ξεκίνησαν από την Τσίμοβα; Το μεσημέρι ή το απόγευμα; Με τα πόδια πήγαν στη Καλαμάτα, καβάλα στα άλογα ή με βάρκες από τη θάλασσα; Πως τους υποδέχτηκαν στα χωριά της Έξω Μάνης και πόσους μαχητές πήραν στη πορεία τους από κάθε χωριό; Που κοιμήθηκαν τη πρώτη νύχτα και που τις επόμενες;

Όταν κινείται ένα μεγάλο εκστρατευτικό σώμα για μια μέγιστη αποστολή, αφήνει πίσω του θρύλους και ιστορίες, αφήνει τα ίχνη του στα μονοπάτια που πέρασε, στις στέρνες, στα πηγάδια και στις πηγές που ξεδίψασε, στις πέτρες που κάθισε, στα απάγκια που κοιμήθηκε, στα απόσκια που έστρωσε να φάει, στα χωριά και τα σπίτια που του έδωσαν νερό και ψωμί, στους γέρους που στη διάβα του το καμάρωναν, στις νιές που θαμπώθηκαν από τα ένοπλα παλικάρια, στα παιδιά που ζήλεψαν τους πολεμιστές. Γράφονται ποιήματα, λέγονται μοιρολόγια, διασώζονται λεπτομέρειες της καθημερινότητας. Δεν περνά απαρατήρητο, δεν μένει στη λήθη και την αφάνεια, ιδιαίτερα στα απομονωμένα χωριά που δεν έχουν πολλά σημαντικά γεγονότα να ασχοληθούν και να διασώσουν ως παράδοση και ιστορία.  

Και η χρονική διαφορά των δύο γεγονότων, 1821 και 1826 [Βέργα, Διρός κλπ], δεν είναι μεγάλη.

Η πλέον λογική εξήγηση είναι ότι οι Τσιμοβιώτες και οι των γύρω χωριών υπό τον Πετρόμπεη ή συγγενείς του  είτε με καράβι [αν όχι όλοι πάντως αρκετοί] είτε πεζοί έφθασαν στις Κιτριές στις 22 και οι ανυπομονούντες γιοί και αδελφοί του μπήκαν στη Καλαμάτα το ίδιο βράδυ ενώ ο μπέης με την υπόλοιπη δύναμη που διανυκτέρευσε στις Κιτριές μπήκε την επομένη.

 Οι άλλοι καπεταναίοι της Δυτικής Μάνης με τους δικούς τους ανδρες και τον Κολοκοτρώνη είχαν κατέβει στις Κιτριές, στις 22 Μαρτίου, ο καθένας χωριστα από τα χωριά τους, όπως τα ρυάκια μαζεύουν τα νερά από τα βουνά και τα χωράφια και φτιάχνουν ένα μεγάλο ποτάμι. Αυτό το ποτάμι σχηματίσθηκε, από Μανιάτες έξω από τη Καλαμάτα, μπήκε μέσα ορμητικά και έπνιξε τους Οθωμανούς μαζί με ένα άλλο ποτάμι από Μεσσήνιους. Το πιο δυνατό βεβαίως ήταν εκείνο των Μανιατών.

Δηλαδή δεν έγινε μια πορεία με ένα μεγάλο εκστρατευτικό σώμα [πχ σαν του Μεγάλου Αλεξάνδρου] που βάδισε [‘’άμα τω ήρι αρχομένω αφ΄ Ελλησπόντου’’] από τη Τσίμοβα προς τη Καλαμάτα. Ο Διον. Κόκκινος γράφει [ό.π. σελ.181] ότι ‘’ο Πετρόμπεης συγκέντρωσε τας δυνάμεις του παρά την Μεσσηνίαν δια να προσβάλη την Καλαμάταν’’.  

Τη παραπάνω άποψη ενισχύει και το γεγονός ότι στα μέσα Μαρ-τίου αγκυροβόλησε για να ξεφορτώσει στις Κιτριές καράβι με μπαρουτόβολα που είχαν στείλει οι Φιλικοί από το Αίβαλί και τη Σμύρνη [Στ. Καπετανάκη, ό.π. σελ. 495]. Το καράβι δεν πήγε στο Λιμένι της Τσίμοβας αλλά στις Κιτριές όπου θα μαζεύονταν οι πολεμιστές.

γ] Η απόσταση Τσίμοβας-Καλαμάτας είναι περί τα 80 χιλιόμετρα και από το παλιό μονοπάτι η απόσταση είναι μικρότερη. Την απόσταση αυτή, ως το 1960 περίπου, οι Αρεοπολίτες την κάλυπταν, με γρήγορο βηματισμό, σχεδόν μέσα σε μια ολόκληρη ημέρα και νύχτα, καθώς πήγαι-ναν για τις δουλειές τους στη Καλαμάτα. Ξεκινούσαν αρκετή ώρα πριν ξημερώσει και το μεσονύχτι έφθαναν στον προορισμό τους. Και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια γιατί αν πήγαιναν δια θαλάσσης, με τη ‘’βενζίνα’’, -αυτοκινητόδρομος δεν υπήρχε- θα έπρεπε να πληρώσουν εισιτήριο και για οικονομικούς λόγους το απέφευγαν. Για το Γύθειο, που απέχει περί τα 25 χιλιόμετρα από την Αρεόπολη, ξεκινούσαν αχάραγο, περίπου στις τέσσερις με πέντε το πρωί, έφθαναν κατά τις εννιά με δέκα, πουλούσαν τη πραμάτειά τους, αγόραζαν ό,τι ήθελαν και κατά τις δύο το μεσημέρι έπαιρναν τον δρόμο της επιστροφής για να φθάσουν στην Αρεόπολη πριν το σούρουπο. Έκαναν δηλαδή, σε μια ημέρα, 50 χιλιόμετρα με μεγάλο διάλλειμα ανάπαυσης και είχαν τα ζώα τους φορτωμένα αν δεν ήταν και οι ίδιοι ζαλωμένοι. [Και αυτό ακόμη και κατά το 1960, αν και υπήρχε λεωφορειακή σύνδεση με το Γύθειο, αλλά μερικοί δεν ήθελαν λόγω φτώχειας να πληρώσουν εισιτήριο].

[Για τη πεζοπορία απλώς να υπενθυμίσω ότι μετά τη κατάρρευση του μετώπου το 1941 οι Έλληνες στρατιώτες κατέβηκαν από το μέτωπο της Πίνδου και ήρθαν στα σπίτια τους με τα πόδια. Πριν την ευρεία διά-δοση του αυτοκινήτου οι άνθρωποι περπατούσαν…].

Το εκστρατευτικό σώμα, από τις 17 Μαρτίου 1821, γιατί έκανε έξι ημέρες να φθάσει στη Καλαμάτα [23 Μαρτίου]; Πόσο χρόνο ήθελε για τη πορεία και πόσες στάσεις έκανε για να συγκεντρώσει ενόπλους;

Λέγεται ότι οι μαχητές συνέχισαν τη πορεία τους, αναχωρώντας από τη Καρδαμύλη, κατ΄ άλλους στις 19 και κατ΄ άλλους στις 21 Μαρτίου. Η απόσταση Τσίμοβα-Καρδαμύλη είναι περί τα 35-40 χιλιόμετρα και διανύεται άνετα σε μια ημέρα. Αν αναχώρησαν από τη Τσίμοβα στις 17 το μεσημέρι θα έπρεπε το βράδυ να φθάσουν στη Καρδαμύλη. Ας δεχθούμε ότι παρέμειναν δύο νύχτες για να συσκεφθούν και ξεκουραστούν. Αν από την Καρδαμύλη αναχώρησαν στις 19, τα 35-40 χιλιόμετρα της διαδρομής ως Καλαμάτα, θα έπρεπε να τα καλύψουν μέσα σε μια ημέρα και να φθάσουν εκεί αυθημερόν γιατί πλέον ήταν εύκολο να γίνουν αντιληπτοί από τους Οθωμανούς της Μεσσηνίας αλλά και από τους πράκτορες που είχαν στείλει στη Μάνη για να παρακολουθούν τις κινήσεις των Μανιατών και του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Αν πάλι αναχώρησαν από την Καρδαμύλη στις 21 γιατί έφθασαν το βράδυ της επομένης δηλαδή στις 22 μερικοί και οι άλλοι το πρωί της 23^ης  Μαρτίου ενώ έπρεπε να φθάσουν την ίδια ημέρα; Και γιατί παρέμειναν στη Καρδαμύλη 4 μέρες;

Γενικά όλος ο χρόνος άλλως πως δικαιολογείται;

Όπως σημειώνεται και παραπάνω μετά τη μάχη στη Βέργα, που είναι έξω από τη Καλαμάτα, ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης έφιππος και με δύναμη αρκετών ανδρών κατέφθασε μέσα σε μια ημέρα στη Τσίμοβα για να βοηθήσει στην άμυνα της από την επίθεση των Αιγυπτίων.

Στην εκστρατεία κατά της Καλαμάτας γιατί παρατηρείται τόσο μεγάλη βραδύτητα στη πορεία από τις 17 ως τις 23 Μαρτίου; 

Όταν κηρύσσεις επανάσταση ή πόλεμο έχεις προετοιμασθεί από καιρό και δεν μαζεύεις τις δυνάμεις σου από τα χωριά καθώς πορεύεσαι προς τον αντίπαλο. [Ήδη στην Ανατολική Μάνη τους είχαν μαζέψει πριν από τις 11 Μαρτίου]. Ούτε βαδίζεις αργά-αργά για να δώσεις τη δυνατό-τητα στον εχθρό να πληροφορηθεί τις κινήσεις σου και να προετοιμασθεί. Τρέχεις να τον αιφνιδιάσεις αφού ξέρεις ότι οι Οθωμανοί έστελναν κατασκόπους στη Μάνη και γνώριζαν τι γίνεται [Θ. Κολοκοτρώνη, ό.π. σελ. 50-51].

δ]. Όταν το 1838 με το β.δ. 980/15[27]-3-1838 ο βασιλιάς Όθωνας  κήρυξε ως ημέρα έναρξης του αγώνα και εθνική γιορτή την 25^η Μαρτίου ο Πετρόμπεης και οι άλλοι πρόκριτοι της Μάνης που κατείχαν υψηλότατες κυβερνητικές θέσεις, ήσαν δίπλα στον βασιλιά και στηρίγματά του, γιατί δεν τον ενημέρωσαν για τη κίνηση των Μανιατών; Γιατί δεν άφησαν μαρτυρίες και γιατί δεν ενημέρωσαν τους ιστορικούς της εποχής; Πως άφησαν να δημιουργηθεί ο θρύλος της υψώσεως του λαβάρου στην Αγία Λαύρα από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό χωρίς να αντιδράσουν και να μη διεκδικήσουν από τότε τα πρωτεία;

ε]. Γιατί ο Πετρόμπεης στη διαθήκη του [βλ. παραπάνω] δεν αναφέρεται στη 17^η Μαρτίου;

στ] Η Αρεόπολη είχε σχολαρχείο από το 1870 και γυμνάσιο από το 1921. Πολλοί φιλόλογοι, Μανιάτες μάλιστα, δίδαξαν εκεί και κάποιος θα είχε ακούσει τις παραδόσεις για τη 17^η Μαρτίου και θα είχε γράψει κάποιο άρθρο. [Παραπάνω γράφω για τον Αθ. Πετρίδη που δίδαξε στο σχολαρχείο Αρεοπόλεως, έγραφε για τη Μάνη αλλά δεν μνημονεύει την 17^η Μαρτίου όπως δεν την μνημονεύει και κανένας άλλος].

Ο Δημ. Αλεξανδράκος, στα 1892, δηλαδή 71 χρόνια μετά το 1821, που γράφει την ιστορία της Μάνης, γιατί δεν αναφέρει τη λαϊκή παράδοση για τη 17 Μαρτίου; Το ίδιο αφορά και τον Απ. Δασκαλάκη [Η Μάνη και η Οθωμανική αυτοκρατορία, 1453-1821, που έγραψε το 1923] καθώς και τους άλλους, μετέπειτα, Μανιάτες συγγραφείς [Κουτσιλιέρη, Καπετανάκη και άλλους].

Γιατί υπάρχει σιωπή ως το 1959;

 Παρατηρήσεις για τη παράδοση και τις λαϊκές γιορτές που επικαλείται ο Απ. Δασκαλάκης. Είναι, κατόπιν των ανωτέρω, αναμφίβολα, δύσκολο να δεχθούμε ότι υπήρχε παράδοση από το 1821 ως το 1959, όπως θέλει, τελευταία, ο Δασκαλάκης, αφού κανένας δεν την αναφέρει [ούτε ο ίδιος] ως τότε [1959] και πουθενά δεν γράφτηκε ή άλλως πως δεν εκδηλώθηκε υπό μορφή λαϊκών εορτών επί 138 χρόνια.

Είναι βέβαιο ότι ως το 1959 δεν υπήρχε λαϊκή ή λόγια παράδοση για την 17^η Μαρτίου 1821.

Επίσης, ξαναγράφω, αν υπήρχε παράδοση και γίνονταν λαϊκές εορτές για ένα τέτοιας σημασίας γεγονός, ο σύλλογος Αρεοπολιτών, τον Ιούλιο του 1957, θα το έβαζε ως ημέρα εορτής του, θα το μνημόνευε στη σφραγίδα και το καταστατικό του και βεβαίως θα γιόρταζε την επέτειο από το 1958. Δεν θα την καθιέρωνε ως γιορτή το 1959.

 Εξάλλου και στην Αρεόπολη θα γινόταν κάποια εκδήλωση και θα είχε γραφεί κάτι για την 17^η Μαρτίου 1821. Δεν θα παρέμενε αυτή η ημερομηνία, με τέτοιας σημασίας γεγονός, επί 138 χρόνια στην αφάνεια.

Όμως, όπως είδαμε, όχι μόνον πουθενά δεν αναφέρεται ως το 1959 η 17^η Μαρτίου αλλά αντίθετα όσες αναφορές γίνονται στην έναρξη του αγώνα από τη Μάνη, από Μανιάτες ή μη συγγραφείς, αυτές αφορούν ημερομηνίες μεταγενέστερες της 17^ης Μαρτίου δηλαδή 19, 21, 22 και 23 Μαρτίου. Πουθενά, ξαναγράφω, προ του 1959 δεν σημειώνεται ότι κάποιο γεγονός έλαβε χώρα στις 17 Μαρτίου 1821 στη Τσίμοβα, εκτός από το χωρίο του Γενναίου Κολοκοτρώνη για συνεννόηση των προκρίτων της Μάνης στις 17 Μαρτίου να πάρουν τα όπλα κατά των Τούρκων.

Κατά συνέπεια για ποία παράδοση να γίνει λόγος προ του 1959 όταν αυτή προφανώς δημιουργήθηκε…το 1959 και κυρίως το 1961;

Επίσης αν γίνονταν λαϊκές γιορτές στις 17 Μαρτίου κάθε χρόνου στην Αρεόπολη, πριν το 1961, αυτές θα γίνονταν αντιληπτές από τους παλιούς Αρεοπολίτες και θα το μαρτυρούσαν και θα είχε γραφεί σε κά-ποια τοπική εφημερίδα [πχ τον Φάρο της Λακωνίας που κυκλοφορούσε στην Αθήνα από το 1953 και είχε συνεργάτες στην Αρεόπολη,……].

Άρα λαϊκές γιορτές δεν γίνονταν και οι Αρεοπολίτες δεν ήξεραν ως το 1959 και οι περισσότεροι ως το 1961 τίποτε για την 17^η Μαρτίου.

            9 Το συμπέρασμα της έρευνας για την 17^η Μαρτίου 1821

Από τη μελέτη των πηγών προκύπτει ότι στις 17 Μαρτίου 1821 έγινε στο Λιμένι ή μάλλον τις Κιτριές ή και αλλού μια [ακόμη] σύσκεψη καπεταναίων για τον επικείμενο κατά των Οθωμανών αγώνα, χωρίς μάζωξη ενόπλων μαχητών, χωρίς δοξολογία, ορκωμοσία, κήρυξη πολέμου ή έναρξη πορείας προς τον εχθρό [εκστρατεία]. Συσκέψεις έγιναν και πριν και μάλλον και μετά τις 17 Μαρτίου [ως τις 22].

Συγγενείς του Πετρόμπεη [Ηλίας, Ιωάννης και Αντώνιος Μαυρομιχαλαίοι] επικεφαλής μικρής δύναμης από Τσιμοβιώτες και ίσως μερικούς άλλους από τα γειτονικά χωριά,  αναχώρησαν από το Λιμένι [;] στις 21 [ή 22] Μαρτίου και έφθασαν το βράδυ της 22ας στη Καλαμάτα.

Ο Πετρόμπεης κίνησε [μάλλον] με καράβι από το Λιμένι στις 22 για τις Κιτριές όπου έφθασε την ίδια ημέρα και διανυκτέρευσε εκεί. Την επομένη με άλλους Μανιάτες καπεταναίους εισήλθε στη Καλαμάτα ως αρχιστράτηγος των Σπαρτιατικών δυνάμεων. Από τη Μεσσηνία εισήλθαν επίσης στη πόλη και Μεσσήνιοι πρόκριτοι με τις δυνάμεις τους.

Διαβαίνοντας ‘’τα σύνορα’’ της [ημι]αυτόνομης και φόρου υποτε-λούς στον Σουλτάνο Μάνης, ο Πέτρος Μαυρομιχάλης απέβαλε το Οθωμανικό διοικητικό και πολιτικό αξίωμα του μπέη, πέταγε από πάνω του την υπακοή και υποταγή στον Σουλτάνο και γινόταν επαναστάτης [‘’ πως αλλάζουν οι καιροί…’’]… 

10 Ο πρώτος εορτασμός της επετείου στην Αρεόπολη…το 1961] [εφ. ΜΑΝΗ, αρ. φ. 60 της 31^ης Μαρτίου 1969, σελ. 1].   [εφ. ΜΑΝΗ, αρ. φ. 78, Φεβρουάριος-Μάρτιος 1970]………………………

11 Oι πρώτες τελετές στην Αρεόπολη…Η σημαία. …Το δάκρυ της Λίζας…Τοπική ενδυμασία……Τύμπανα και σάλπιγγα….άλογα. …Λαμπαδηδρομία…Κοτρώνι. …………

12 Η Αρεόπολη από τη ‘’κατάσταση’’ ως το 1970… Αγιάτικο….

13 Η ζωή στα άλλα χωριά της Μάνης……………

14 Ένα παράθυρο στον κόσμο………………..

          15 Επίσημη αργία της 17^ης Μαρτίου…καθιερώθηκε με το β. δ. υπ΄αρ. 157/25-2-1969, ΦΕΚ 46 Α/11-3-69, .

16 Γυμνάσιο Αρεοπόλεως…………………………

17 Γεώργιος Ρόκκας…………………………

  [Ο δήμος Ανατολικής Μάνης, το τοπικό συμβούλιο Αρεόπολης και το λύκειο Αρεόπολης θα πρέπει να τιμήσουν και να μνημονεύουν τον Γεώργιο Ρόκκα για τις υπηρεσίες του στην Αρεόπολη και το παλιό, εξατάξιο γυμνάσιό της είτε με το να του στήσουν προτομή στην αυλή του σχολείου, δίπλα στο άγαλμα του Στ. Μαυρομιχάλη είτε με την ονοματοδοσία ενός δρόμου της κωμόπολης με το όνομά του είτε με άλλον, κατά τη κρίση τους, τρόπο].

18 Χρήστος Πετάκος……………………………  

19 Οι άλλοι καθηγητές [μου]………………………….

20 Κρίσεις και επικρίσεις για τους καθηγητές μου …  

21 Αν ήμουν καθηγητής [Το χρέος του διανοούμενου]……..

22 Οι Μαυρομιχαλαίοι και η προσφορά τους στην Αρεόπολη

23 Στυλιανός Μαυρομιχάλης [1899-1981]…………

24 Οικογένεια Τσιμπιδάρου και η προσφορά της …….

25 Σκηνές από τη κοινωνική και οικονομική ζωή της Αρεό-πολης. Καφενεία…Επαγγέλματα.…Εγκλήματα…Εκκλησιασμός… Πα-ζάρι [Σαββατιάτικο και ετήσιο]...Η διέλευση ζώων από τον κεντρικό δρόμο …Τα ‘’πρώτα χελιδόνια’’ από την Εσπερία…Νερό της στέρνας.

26 Σκηνές από τη πολιτική ζωή στην Αρεόπολη [1960-70]

Μετά τη ‘’κατάσταση’’, δηλαδή μετά το 1949,…Δεξιά [ΕΡΕ]. …Κέντρο [ΕΚ].…Βασιλεία.…Το πρωί της 21^ης Απριλίου 1967, …

27 Μαθητικές αναμνήσεις Ταχυδακτυλουργός και υπνωτιστής… Χτυποκάρδια στα θρανία.….‘’Κελαηδισμοί πουλιών’’..Ποδοσφαιρικοί αγώνες τάξεων….Λιτανεία για να βρέξει….Η υποδοχή των επισήμων…Ρίγανη και…μάζεμα σφαραγγιών…Βόλτα ως τα Σφαγεία… κανόνι… Πεζοπορία… Εκκλησιασμός…. Ποινές.... Γνωριμίες… Συσσίτιο…. Χημείο… Υπόστεγο… Τσαλαπιάνικα…Η πορεία των αποφοίτων.

28 Η μεταμόρφωση της Αρεόπολης [και της Μάνης] ……

29 Νέος ‘’Μεσσηνιακός πόλεμος’’..Μανιατών και Μεσσηνίων...

30 Οι τελετές των τελευταίων χρόνων………..

[Απόσπασμα από το έργο του Σταύρου Πατρικουνάκου, Η 17^η Μαρτίου 1821, ο εορτασμός της επετείου της και το γυμνάσιο Αρεοπόλεως κατά τη περίοδο 1960-70. Αντίτυπα του έργου δωρήθηκαν στις βιβλιοθήκες Εθνική, Βουλής, Σπάρτης, Γυθείου και Αρεόπολης].