Το Κοτρώνι της πλατείας 17ης Μαρτίου 1821 στην Αρεόπολη

 Η μικρή πλατεία, κοντά στον Ταξιάρχη, που σήμερα καλείται πλα-τεία 17^ης Μαρτίου 1821, κατά προφορικές μαρτυρίες ηλικιωμένων Αρεοπολιτών, ονομαζόταν, παλιά, Κοτρώνι, και μάλλον και η γύρω περιοχή έτσι ονομαζόταν [θέση Κοτρώνι], επειδή εκεί υπήρχε μια [μικρή] πέτρα [κοτρώνα] που κατ΄ άλλους μεν ήταν ριζωμένη [ριζωμιά], ‘’ζωντανή’’ πέτρα κατ΄ άλλους δε φερτή.

Σήμερα [λόγω και του από χρόνια εορτασμού της επετείου της 17^ης Μαρτίου] θεωρούμε ότι [διατηρείται ατόφιο από πολύ παλιά και] πρόκειται για το περιώνυμο Κοτρώνι με τη τρύπα, στην οποία μπήχτηκε κοντάρι και υψώθηκε η επαναστατική σημαία, στις 17 Μαρτίου 1821, όταν οι Μανιάτες κήρυξαν τον αγώνα κατά των Οθωμανών. Δηλαδή δεχόμαστε ότι η τρύπα στη πέτρα ανοίχθηκε το 1821 ή μεταφέρθηκε έτοιμο το κοτρώνι, τότε, από παρακείμενο πυργόσπιτο για να υψωθεί η σημαία ή υπήρχε, σε εκείνη τη θέση, προ του 1821 και από χρόνο μη σαφώς καθορισμένο.

Για το Κοτρώνι δεν υπάρχουν παλιές, γραπτές μαρτυρίες ούτε διασώθηκε παράδοση ως το 1959 και κατά συνέπεια οι εικασίες για αυτό διατυπώνονται μετά το 1959.

Ωστόσο δεν συμφωνούν, ως προς τον χρόνο της τοποθέτησής του, όλες οι προφορικές μαρτυρίες των ζώντων, σήμερα, παλιών Αρεοπολιτών και παλιών μαθητών του γυμνασίου που συνέλεξα και τις παραθέτω.

Οι περισσότεροι μαρτυρούν ότι υπήρχε από παλιά, αρκετά χρόνια προ του 1959, τείνουν δε, σχεδόν, με βεβαιότητα να το συνδέουν με την 17^η Μαρτίου 1821. Και αυτό πλέον [λόγω και του εορτασμού της επετείου] έχει καταστεί κοινή πεποίθηση όλων [σχεδόν] των Μανιατών ότι είναι δηλαδή ιστορικό μνημείο και διασώζεται από την εποχή του αγώνα.

Ως το 1959, όμως, λένε, το Κοτρώνι ήταν παρατημένο, αγνοημένο και κανένας δεν του έδινε σημασία γιατί  δεν ήξεραν τον λόγο ύπαρξής του. [Ο εορτασμός της επετείου και η γνώση του γεγονότος που εορτάζεται…..… έγινε  το 1959 στην Αθήνα].

Μερικοί, αρκετά επιφυλακτικοί και δύσπιστοι, θεωρούν ότι αφού έγινε ο πρώτος εορτασμός στην Αθήνα και διατυπώθηκαν σκέψεις για εορτασμό της επετείου και στην Αρεόπολη, το Κοτρώνι τοποθετήθηκε εμβόλιμα, κατά το 1960-1, με πρωτοβουλία και έμπνευση των κοινοτικών ‘’αρχόντων’’.…ή κάποιου…...το όνομα του οποίου δεν διασώθηκε.

Άλλως, διατείνονται ότι τοποθετήθηκε κατά την εποχή που η κοι-νότητα έκανε εξωραϊσμό της πλατείας του Ταξιάρχη μετά το 1955 [βλ. δήλωση του προέδρου της κοινότητας Αρεόπολης, ‘’θα εξωραΐσω τις κεντρικές πλατείες της Αρεόπολης, των Ταξιαρχών…’’,  στην εφ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 48-49/3-10-1955, σελ. 3].

Μάλιστα, κατά ορισμένες μαρτυρίες, το παλιό Κοτρώνι πετάχτηκε και στη θέση του τοποθετήθηκε νέο [φερτό όπως και το παλιό]. ……….  

Για το Κοτρώνι γράφει ο Π. Δρακουλινάκος [βλ. εφ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 143 της 5^ης Μαρτίου 1960, σελ. 1], ‘’Η ημέρα αυτή είναι η 17^η Μαρτίου 1821 κατά την οποίαν ο Πετρόμπεης και οι Μανιάτες εις την…Αρεόπολιν…μετά την θείαν λειτουργίαν, έστησαν εις το Κοτρώνι το ιερόν λάβαρον…’’ [βλ. παραπάνω, κεφ. 3]. Επομένως το Κοτρώνι υπήρχε το 1960 αφού το γράφει ο αρθρογράφος τότε.

Να υπολογίσομε ότι έγινε στις 17 Μαρτίου 1821 για να υψωθεί η επαναστατική σημαία είναι μάλλον δύσκολο και γιατί δεν υπάρχουν ιστορικές πηγές αλλά και γιατί είναι αδύνατο να φαντασθούμε ότι κατά τη συνεννόηση των προκρίτων, εκείνη την ημέρα, ανοίχθηκε τρύπα στη πέτρα [που απαιτούσε χρόνο] για την έπαρση της σημαίας. Τόση προετοιμασία και στις λεπτομέρειες σε στιγμές επαναστατικής έξαρσης είναι απίθανη… εκτός και αν έτοιμο μεταφέρθηκε από άλλον χώρο ή προ-ϋπήρχε. Αλλά από τις γραπτές πηγές, όπως σημειώνεται παραπάνω, δεν προκύπτει έπαρση σημαίας, πανηγυρική τελετή κλπ για τη συνεννόηση των προκρίτων της 17^ης Μαρτίου 1821.

Εξάλλου, κατά τους σκεπτικιστές Μανιάτες, αν έγινε τότε και για αυτό τον σκοπό θα ήταν θρύλος, θα είχαν γίνει τραγούδια για αυτό, θα έπρεπε να διασωθεί παράδοση και κάποιος περιηγητής ή συγγραφέας, Έλληνας ή ξένος, να γράψει κάτι δοθέντος ότι είναι πολλά τα χρόνια από το 1821 ως το 1960 για να περάσει, ένα τέτοιας σημασίας ιστορικό μνημείο, απαρατήρητο.

Αν υπήρχε το Κοτρώνι με τη τρύπα που έμπηξαν την επαναστατική σημαία οι Τσιμοβιώτες το 1821, τότε λχ οι δυο Αμερικανοί ιεραπό-στολοι, που ζούσαν στην Αρεόπολη στα 1837-8 [βλ. Σόφης  Παπαγεωργίου, Περιήγησις Λακωνίας και Κυθήρων από δυο Αμερικανούς ιεραπόστολους, Λακωνικαί Σπουδαί, τ. 2, 1975, σ. 243 επ.] θα το έγραφαν στις περιηγήσεις τους. Το αυτό ισχύει και για πολλούς άλλους περιηγητές που πέρασαν από τη κωμόπολη αργότερα. Οι Αρεοπολίτες θα το έδειχναν στους ξένους με υπερηφάνεια.

Πέραν αυτών αν τοποθετήθηκε το 1821 μάλλον [ξαναγράφω μάλλον] θα έπρεπε να προτιμηθεί για τη θέση του ο χώρος ακριβώς έξω από τη πόρτα της εκκλησίας του Ταξιάρχη [ή σε απόσταση ενός ή δύο μετρων] και όχι μέρος σε ικανή απόσταση και απόμακρα από αυτή. Όμως αν, παρά ταύτα, προτιμούσαν τη πλατεία τότε θα έπρεπε να υψώσουν την επαναστατική σημαία [μάλλον] στο μέσον της και όχι προς την άκρη και συνεπώς το Κοτρώνι έπρεπε να τοποθετηθεί στο κέντρο.

Κατά τις μαρτυρίες παλαιών Αρεοπολιτών το Κοτρώνι, πριν την επαναδιαμόρφωση της πλατείας από τη κοινότητα, δεν ήταν στη σημερινή θέση, στο κέντρο της πλατείας, αλλά λίγα μέτρα νοτιότερα.

Κατά μια άποψη θα πρέπει να θεωρήσομε ως πλέον πιθανό και λογικό το Κοτρώνι να τοποθετήθηκε με τη λιθόστρωση της πλατείας.

Το πότε έγινε η πρώτη λιθόστρωση δεν είναι ακριβώς γνωστό. Αρκετοί ισχυρίζονται ότι υπήρχε προπολεμικά ενώ άλλοι μεταθέτουν τον χρόνο, ακόμη παλαιότερα, στις πρώτες δεκαετίες ίδρυσης του οικισμού της Τσίμοβας ή της ανέγερσης του Ταξιάρχη. Νέα διαμόρφωση [επανακατασκευή] της μικρής πλατείας κατ΄ άλλους έγινε μεταξύ των ετών 1955 ως 1960 από τη κοινότητα [βλ. παραπάνω δήλωση του κοινοτάρχη] και κατ΄ άλλους το 1963 όταν χορήγησε στη κοινότητα χρήματα ο υπηρεσιακός πρωθυπουργός Στυλιανός Μαυρομιχάλης.

Το Κοτρώνι μετακίνησε…….ο δήμος τελευταία, …[για δεύτερη ή τρίτη φορά], κατά την εκ νέου επανακατασκευή της πλατείας.

Ο προβληματισμός για το Κοτρώνι πρέπει να εστιασθεί στον σκοπό για τον οποίο τοποθετήθηκε, στη χρήση του αλλά πριν θα αναφερθώ στο ‘’περιβάλλον’’ του, για να διερευνηθεί ο χρόνος κατασκευής του.

Το….Κοτρώνι είναι και πρέπει να ήταν εντεταγμένο…. στο λιθόστρωτο της πλατείας και των δρόμων της Αρεόπολης από τους παλιούς χρόνους. Δηλαδή δεν [φαίνεται μάλλον] να ήταν εμβόλιμο… εκ των υστέρων στοιχείο αλλά [φαίνεται ότι] έγινε συγχρόνως με την αρχική διαμόρφωση της πλατείας και αποτελούσε μαζί με τις άλλες πέτρες ένα ενιαίο όλο λιθόστρωσης του χώρου.

Από ποίους χρόνους όμως;

Βεβαίως δεν γνωρίζομε, δεν προκύπτει από τις πηγές, πότε έγινε το καλντερίμι της Τσίμοβα. Δεν μπορούμε με ιστορική ακρίβεια να σημειώσομε χρονολογία. Μπορούμε όμως να κάνομε κάποιες σκέψεις εξετάζοντας τον περίγυρο σε ιστορικούς χρόνους.

Στη Μάνη οι πέτρες αφθονούσαν και αφθονούν. Οι κάτοικοι δεν έχτιζαν μόνο πύργους, πυργόσπιτα, σπίτια, κάστρα, μαντρότοιχους για τα σπίτια και τα χωράφια αλλά έστρωναν τους δρόμους μέσα στα χωριά και τα μονοπάτια για τα άλλα χωριά. Και αυτό για να κινούνται άνθρωποι και ζώα καλλίτερα, δοθέντος ότι τον χειμώνα με τις λακκούβες και τις λάσπες στο κοκκινόχωμα οι δρόμοι γίνονταν αδιάβατοι.

 Η Τσίμοβα πολύ πριν από τη κατασκευή αυτοκινητόδρομων είχε λιθόστρωτα μονοπάτια με όλα τα γύρω χωριά που ακόμη σε ορισμένα σημεία διασώζονται και αποτελούν [ή πρέπει να κηρυχθούν] διατηρητέα μνημεία. Έχει λιθόστρωτο μονοπάτι προς Διρό, Λιμένι, Τσίπα, Σταυρό Βαχού για Πασσαβά κλπ. Και μέσα στον οικισμό υπήρχαν [και διασώζονται σχεδόν όλοι οι] δρόμοι στρωμένοι με πέτρες [εκτός από το Αγιάτικο και τον δρόμο για το γυμνάσιο]. Αυτοί οι λιθόστρωτοι δρόμοι έγιναν λίγο μετά τη κατασκευή των κατοικιών. Είναι φανερό ότι οι πρώτοι κάτοικοι πρώτα έχτισαν τα σπίτια τους και μετά έφτιαξαν τους δρόμους. Το αν αυτό έγινε πολύ γρήγορα ή αργότερα δεν έχει και πολύ σημασία δοθέντος ότι στη σημερινή θέση ο οικισμός της Τσίμοβας είναι αρκετά προ του 1700. Κατά συνέπεια θα πρέπει να θεωρήσομε ότι το λιθόστρωτο των δρόμων μέσα στην Αρεόπολη και τη πλατεία της 17^ης Μαρτίου έγινε πολύ προ του 1821 και τότε θα πρέπει να τοποθετήθηκε και το Κοτρώνι.

Για ποίο λόγο όμως τοποθετήθηκε; Τι σκοπό είχε;

Ως προς τη χρήση και τον σκοπό πρέπει να τονισθεί ότι οι Μανιάτες ‘’έπαιζαν’’ με τις πέτρες κυριολεκτικά και μεταφορικά. Έπαιζαν ‘’αμάδες’’ [ακόμη και ο Κολοκοτρώνης, στο σπίτι του Μούρτζινου, για να παραπλανήσει τους Οθωμανούς κατασκόπους], έκαναν από παιδιά πετροπόλεμο όχι μόνο αμυντικό αλλά και επιθετικό κατά Οθωμανών, πειρατών και γειτόνων [στους γδικιωμούς] και συχνά τραυματίζονταν ή είχαν καρούμπαλα [κοσκούνους]……. Έχτιζαν με πέτρα και ήσαν καλοί πετρομάστορες. Και, τέλος, ήσαν και καλλιτέχνες, όχι μόνον γιατί πελεκούσαν τις πέτρες να τις τετραγωνίσουν για να χτίσουν τις αγκωνές των σπιτιών αλλά και τις σκάλιζαν για να φτιάξουν σγούρνες ή να κάνουν διάφορα σχήματα πάνω σε αυτές. Μία επέμβασή τους στις πέτρες ήταν και οι τρύπες, μικρές ή μεγάλες, για διάφορους λόγους [για το πηγάδι ή τη στέρνα, για να δένουν τα ζώα με το σχοινί, για να μπήγουν τα παλούκια για δέσιμο με σχοινί των ζώων ή για το άπλωμα του νήματος [τυλιγή], για να παίζουν τα παιδιά με το τόπι από μαλλί κλπ].

Και αφού έφτιαχναν διάφορα σχήματα στις πέτρες, πιθανόν το Κοτρώνι με τη τρύπα, να το έβαλαν τη πρώτη φορά είτε για πρακτικούς λόγους, που σημειώνονται στην αμέσως προηγούμενη παράγραφο είτε για λόγους αισθητικής και εξωραϊσμού της πλατείας, θεωρώντας το κάτι χαρακτηριστικό, πρωτότυπο και εντυπωσιακό.

Αν έχουν βάση οι παραπάνω υπολογισμοί, για πρακτική χρήση ή εξωραϊσμό της πλατείας, τότε ο χρόνος τοποθέτησης της πέτρας δεν έχει ιστορική αξία είτε έγινε το 1700 είτε το 1800 είτε το 1900 ή το 1930 ή όποτε έγινε, γιατί δεν συναρτάται με ιστορικό γεγονός και ιδία την επανάσταση του 1821 ή δεν έγινε χάρη αυτής και κατά συνέπεια ούτε οι Τσιμοβιώτες του έδιναν ιδιαίτερη σημασία ούτε το επεδείκνυαν στους περιηγητές ούτε εκείνοι ή οι συγγραφείς του έδιναν κάποια αξία.

Αν πάντως προϋπήρχε του 1821 τότε ήταν απλό να υψωθεί η σημαία.

Όμως από τις πηγές, δηλαδή τη γραπτή μαρτυρία του Ιωάννη Κολοκοτρώνη, για συνεννόηση, στις 17 Μαρτίου, των προκρίτων της Μάνης να πάρουν τα όπλα, επανασημειώνεται ότι δεν προκύπτει κατά την ημέρα εκείνη να έγινε πέραν της συνεννόησης άλλο τι πχ τελετή, δοξολογία, έπαρση σημαίας, κήρυξη πολέμου, αρχή εκστρατείας κλπ. 

Εφόσον, όμως, δεν υπάρχουν γραπτές πηγές  για τον χρόνο και τον λόγο τοποθέτησης του Κοτρωνιού, πλην εκείνης του Παν. Δρακουλινάκου για το 1960, όλες οι μαρτυρίες και εκδοχές είναι εξεταστέες με κάθε επιφύλαξη και το θέμα εξακολουθεί να παραμένει ανοικτό.          

 Το Αγιάτικο [πλατεία Αθανάτων] της Αρεόπολης

Αγιάτικο έλεγαν στη Μάνη κάθε ακίνητο που είχε εγκαταλειφθεί και πλέον ανήκε στη κοινή χρήση. Δηλαδή δεν είχε ιδιοκτήτη ή αυτός το είχε παρατήσει επειδή ήταν άγονο ή δεν είχε, συνήθως, κληρονόμους και το άφησε στη ‘’τύχη του’’ [‘’αγιάτικο να μείνει’’ ή ‘’θα το αφήσω αγιάτικο’’], έτσι ώστε να το χρησιμοποιούν όλοι και να μην ανήκει σε κανέναν. Εθεωρείτο επίσης αγιάτικο διότι κάποτε μπορεί να είχε δωριθεί σε κά-ποια εκκλησία ή μοναστήρι [‘’στον άγιο’’] αλλά για διάφορους λόγους δεν έτυχε αξιοποίησης και περιήλθε στη κοινή χρήση.

Δεν είναι γνωστό πότε ο χώρος της σημερινής πλατείας Αθανάτων κατέστη αγιάτικος. Ανάγεται, προφανώς, σε αμνημόνευτους χρόνους. Στον χώρο αυτόν, λέγεται ότι υπήρχε παλαιό νεκροταφείο ενώ διασώθηκε σε κατάσταση ερειπίου και η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου που τε-λευταία επισκευάσθηκε [και πιθανόν να ήταν εκκλησία του νεκροταφείου]. Δίπλα στην εκκλησία κατασκευάσθηκε, κατά την ανέγερση του κτη-ρίου του γυμνασίου [προ του 1930] και για τις ανάγκες του, ασβεστοκά-μινο και εκεί κοντά υπήρχε και στέρνα.

Ο πρόεδρος της κοινότητας Αρεοπόλεως, το 1955, σχεδίαζε να κά-νει, ‘’μικρό υπόνομο από Παναγίτσα…εξωραϊσμό κεντρικής πλατείας… Θα εξωραΐσω’’, έλεγε, ‘’τις κεντρικές πλατείες της Αρεόπολης, των Ταξιαρχών, του Αγίου Αθανασίου και Αγιάτικου, ώστε τα διερχόμενα αυτοκίνητα να κινούνται ελευθέρως και εις την πλατεία του Αγιάτικου, δηλαδή κυκλικώς… Καταβάλλω ενεργείας όπως δια β.δ. αναγνωρισθή να γίνεται ετήσια εμποροζωοπανήγυρις εις την Αρεόπολιν προς εξυπηρέτησιν των κατοίκων όλης της Μάνης. Θα είναι πενταήμερος και θα γίνεται κάθε χρόνο από τις 2 μέχρι και τις 7 Αυγούστου…’’ [Ο Φάρος της Λακωνίας, φ. 48-49/ 3-10-1955, σελ. 3].

Το 1955 καθιερώθηκε στην Αρεόπολη η τέλεση εμποροζωοπανή-γυρης με το β. δ. της 26-7-1955, ΦΕΚ 208 Α/5-8-1955. [‘’Έχοντες υπ΄ όψιν…εγκρίνομεν όπως εν τη ειρημένη Κοινότητι τελείται ετησίως εμποροζωοπανήγυρις από 2-7 Αυγούστου’’].

[Θα ακολουθήσει η εμποροζωοπανήγυρη στον Γερολιμένα [1961], …………στο Ξηροκάμπι [1962]…….. και αλλού].

Μετά την υποτυπώδη διαμόρφωση του Αγιάτικου μεταφέρθηκε εκεί από τον πέριξ του Ταξιάρχη χώρο το [Σαββατιάτικο] παζάρι [λαϊκή].

Οι παλαιοί Αρεοπολίτες θεωρούν ότι το Σαββατιάτικο παζάρι ξεκίνησε από πολύ παλιά, σε χρόνο πάντως μη σαφώς καθορισμένο, και αρχικά γινόταν έξω από τον Ταξιάρχη, μετά δε τη διαμόρφωση του Αγιάτικου μεταφέρθηκε εκεί ενώ όποτε γινόταν νέα διαμόρφωση του Αγιάτικου  το μετέφερε η κοινότητα στον χώρο του Ταξιάρχη. ………

Στο Σαββατιάτικο παζάρι εκτός από οπωροκηπευτικά [που τα έφερναν παραγωγοί από το Καραβοστάσι, το Κρυονέρι, τη Καρέα, τη Κελεφά, τον Βαχό, τον Κάβαλλο, τη Φράγκα, τον κάμπο του Πασσαβά και άλλα χωριά που είχαν νερό], πωλούσαν και μικρά κυρίως ζώα όπως γουρουνόπουλα [μπουζία], αμνοερίφια και πουλερικά. 

Κατά το παζάρι [εβδομαδιαίο και ετήσιο], δημιουργείτο το αδιαχώρητο από ανθρώπους και ζώα. Μαζεύονταν και αντάμωναν πολλοί Μανιάτες, κουμπάροι, συμπέθεροι, παλιοί γνωστοί από τον στρατό που έρχονταν από τα χωριά τους και γέμιζαν τα καφενεία της Αρεόπολης, πίνοντας κρασί, ενώ οι γυναίκες τους, έξω στην αγορά, έκαναν τις αγοραπωλησίες ζώων και προϊόντων, τα ψώνια από τα μπακάλικα και εν γένει όλες τις δουλειές, με τα γαϊδούρια [τα πρώτα χρόνια, ώσπου να γίνουν τα χάνια] δεμένα στην άκρη του Αγιάτικου να κλωτσιούνται, δαγκώνονται και ενίοτε γκαρίζουν συναγωνιζόμενα μεταξύ τους.

[Θυμάμαι τους δρόμους, προς και από την Αρεόπολη, το πρωί και το μεσημέρι του Σαββάτου, γεμάτους με ζώα και ανθρώπους. Θυμάμαι εκείνες τις μαυροφορεμένες και μαντηλοφορούσες [με ‘’γάζα’’] Μανιάτισσες, κυρίως μανάδες των μαθητών, κλιμαντουριασμένες, κακοντέλικες με φορτωμένα τα γαϊδούρια τους και τις ίδιες ζαλωμένες στη πλάτη, σαν ‘’είλω[ν]τες’’, να περπατούν, ενίοτε με τρύπια παπούτσια, αγόγγυστα την οδό του μαρτυρίου τους, λιγωμένες [λιγωμαριασμένες] από πείνα, δίψα, κόπωση, υπό τον ήλιο του θέρους ή τον αέρα, τη βροχή, το κρύο του χειμώνα].

[Λίγα χρόνια μετά, λόγω μετανάστευσης αλλά και επέκτασης του οδικού δικτύου, των μεταφορών και των συγκοινωνιών, στους δρόμους που οδηγούσαν στην Αρεόπολη δεν παρετηρείτο κίνηση διαβατών. ……

Η εμποροζωοπανήγυρη που γινόταν τον Αύγουστο, του Σωτήρα, ατόνησε, σύντομα, λόγω μετανάστευσης και αισθητής μείωσης της κτηνοτροφίας και καταργήθηκε περί το 1970[;]. Τον πρώτο χρόνο [1956] ήταν κυρίως ζωοπανήγυρη και οι παλαιοί Αρεοπολίτες θεωρούν ότι πωλήθηκαν περί τα 400 μουλάρια και μουλαρόπουλα ενώ ανάλογος ήταν και ο αριθμός των βοειδών, αιγοπροβάτων, χοιρινών και πουλερικών. Τον επόμενο χρόνο λέγεται ότι κατέφθασαν οι έμποροι και η ζωοπανήγυρη εμπλουτίσθηκε με ρούχα, υφάσματα, κουβέρτες, διάφορα προικιά και παπούτσια και έτσι έγινε μεγάλη εμποροζωοπανήγυρη. ………

Το 1958 τοποθετήθηκε στο αγιάτικο το ηρώο. Στο φ. 117/15-11-1958, σελ. 4, της εφ. ο Φάρος της Λακωνίας, σημειώνεται ότι ‘’ έγιναν τα αποκαλυπτήρια του ηρώου Αρεοπόλεως το οποίον εδώρησεν εις μνήμην των εν πολέμω πεσόντων Αρεοπολιτών ο σύλλογος των εν Αττική Αρεοπολιτών και εφιλοτέχνησεν ο γλύπτης Γ. Κανακάκης’’. Στο φ. 121/16-1-1959, σελ. 1, της ίδιας εφημερίδας σημειώνεται, ‘’… εστήθη μια στήλη εκ πεντελικού μαρμάρου επί της οποίας ανάγλυφος η ΔΟΞΑ υψώνει τον δάφ-νινον στέφανον δια να στεφανώση τους υπέρ πατρίδος πεσόντας…Επί του μνημείου τούτου το οποίον εστήθη παρά το ‘’δημόσιον σήμα’’ της Αρεοπό-λεως αναγράφονται λακωνικόταται εκφράσεις. ‘’Τήδε κείμεθα πατρίοις ρήμασι πειθόμενοι’’ και ‘’Των υπέρ πατρίδος πεσόντων αθάνατος η δόξα’’, κάτωθεν δε ‘’Ι. Κανακάκης, ο Κρητικός εποίει’’. Το ανάγλυφο, όπως σημειώνεται στη σελίδα 4 του παραπάνω φ. της εφημερίδας, είναι η ΔΟΞΑ, είχε πραγματικό κόστος [υλικών κλπ] 35.000 δραχμών ενώ ως προς τη καλλιτεχνική του αξία δεν κατεβλήθη καμία αμοιβή γιατί ο γλύ-πτης, με προτροπή της συζύγου του εξαδέλφου του Ρούλας Λεοντακιανάκου-Κανακάκη, το δώρισε στην Αρεόπολη. Στην ίδια σελ. 4 του παραπάνω φ. επίσης αναφέρεται ότι έγινε χορός του συλλόγου των εν Αττική Αρεοπολιτών προκειμένου συγκεντρωθούν χρήματα για την ανέγερση του ηρώου. …………..

‘’Δημόσιο σήμα’’ ο αρχαίοι Αθηναίοι καλούσαν τον Κεραμεικό, το νεκροταφείο ή μάλλον τον δρόμο που δεξιά και αριστερά του ήσαν οι τάφοι των επιφανών ανδρών της πόλης.

Στο αγιάτικο, όπως σημειώθηκε, υπήρχε, παλιά, σε ένα μέρος του …νεκροταφείο που όμως είχε από αμνημόνευτους χρόνους περιέλθει σε αχρησία. Για να γράψει ‘’δημόσιον σήμα’’ η εφημερίδα, Ο Φάρος της Λακωνίας, το 1958, σημαίνει ότι πληροφορήθηκε από τους ντόπιους ότι εκεί υπήρχε παλαιό νεκροταφείο….. Όταν έπαψε να χρησιμοποιείται το νεκροταφείο,…ο ευρύτερος χώρος έμεινε χωρίς ιδιοκτήτη ή ιδιοκτήτες και κατέστη έρημος, παρατημένος, αγιάτικος.

Όμως επειδή ζώα περιφέρονταν, σταυλίζονταν και ρύπαιναν με τις κοπριές τους το αγιάτικο [‘’Η πλατεία Αθανάτων…μεταβάλλεται εις ΕΜΠΕΔΟΝ ΓΑΊΔΑΡΩΝ και νομίζει ο επισκέπτης ότι γίνεται επίταξις των υπομονετικών αλλά και ανήσυχων αυτών σαλπιγκτών τετραπόδων…Η πλατεία…μεταβάλλεται εις χάνι και κοπρώνα’’, Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 136/10-10-1959, σ. 1], η κοινότητα, αφού στήθηκε το ηρώο, περιέφραξε μικρό χώρο, εμβαδού είκοσι περίπου τετραγωνικών μέτρων γύρω από το ηρώο με κιγκλίδωμα, φύτεψε μέσα στον χώρο μερικές πικροδά-φνες και διαμόρφωσε κάπως τον τόπο κατά μικρό [βλ. εφ. ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φύλλου 121 της 16-1-1959].

[Από κοπριές άλλο τίποτε. Στη Μέσα Μάνη οι κόπροι αφθονούσαν, παλιά με κοπριές άναβαν φωτία να μαγειρέψουν και οι σοϊλήδες έλεγαν τους αχαμνόμερους γαϊδάρους και λόγω των γαϊδάρων  κόπρους. ‘’Πέντε γαϊδάροι σταχτεροί εκάνασι γεροντική’’]…………….. .

Έτσι λόγω των προβλημάτων που δημιουργούσαν τα γαϊδούρια με τις κοπριές τους [και οι Αρεοπολίτες ήσαν πραματευτές και η κωμόπολή τους εμπορικό κέντρο] έγιναν στην Αρεόπολη [ιδιωτικά] χάνια………

Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1950……η κίνηση της κωμόπολης μεταφέρεται από τις κάτω γειτονιές [Τσαλαπιάνικα] προς τα πάνω.

Ο κεντρικός δρόμος, από Ταξιάρχη ως Αγιάτικο, με τα μαγαζιά, είχε όλη τη κίνηση, έγινε η αγορά της Αρεόπολης και σε αυτόν έκαναν βόλτες, αργά το απόγευμα, οι μαθητές του γυμνασίου.    

[Εικόνα της κατάστασης του Αγιάτικου, στις αρχές της δεκαετίας του 1950, πριν την τοποθέτηση του ηρώου αλλά και μετά από αυτή, στη δεκαετία του 1960, δίνουν φωτογραφίες που έχουν εκδοθεί σε λευκώματα Μανιατών και αναρτηθεί στο διαδίκτυο].   …………………….

Μετά την εγκατάσταση του ηρώου η κοινότητα μερίμνησε για τη σταδιακή διαμόρφωση του Αγιάτικου….έτσι ώστε έγινε η κεντρική, πλατεία όπου γίνονται οι εκδηλώσεις [παρελάσεις, χοροί], γέμισε από μαγαζιά και συγκεντρώνονται οι  ντόπιοι και οι επισκέπτες. ……

Ο ανδριάς του Πετρόμπεη τοποθετήθηκε το 1982 στο αγιάτικο, εί-ναι έργο του γλύπτη-ακαδημαϊκού Βασιλείου Φαληρέα και έγινε  με χο-ρηγίες δωρητών που συγκέντρωσε ερανική επιτροπή. Τότε μεταφέρθηκε το ανάγλυφο της δόξας και εντοιχίσθηκε στην εξωτερική όψη κατοικίας, στη πλατεία της 17^ης Μαρτίου. …………………

[Προδημοσίευση αποσπάσματος από το υπό έκδοση έργο του Σταύρου Πατρικουνάκου, Η 17^η Μαρτίου 1821, ο εορτασμός της επετείου της και το γυμνάσιο Αρεοπόλεως κατά τη περίοδο 1960-70. Αντίτυπα του έργου θα χορηγηθούν δωρεάν στις δημόσιες και δημοτικές βιβλιοθήκες].