Α]. Γενικά χαρακτηριστικά του δικαίου της Μάνης. Το δίκαιο της Μάνης, κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, όσον αφορά τους κανόνες του για τη διοίκηση της περιοχής [με διορισμένους μπέηδες και καπετάνιους που είχαν σαφείς αρμοδιότητες από το Δοβλέτι], τον φόρο υποτέλειας και τις [ποινικού ενδιαφέροντος] απαγορεύσεις για πειρατεία, ληστεία, στρατολογία σε Δυτικούς κλπ εκπορεύεται από τον Οθωμανό επικυρίαρχο που επιβλέπει και επιμελείται την εφαρμογή του [πχ δικάζει, φυλακίζει και στέλνει στην αγχόνη μπέηδες και πειρατές]. Είναι, ως προς τα παραπάνω θέματα, δίκαιο γραπτό που επιβλήθηκε από την Οθωμανική εξουσία.
Όσον αφορά τη διοίκηση των χωριών και του κοινού των Μανιατών [με πρωτόγερους και γεροντάδες], τα οικογενειακά και κληρονομικά ζητήματα, την ιδιοκτησία, τις σχέσεις των Μανιατών και τη συμπεριφορά τους, το δίκαιο της Μάνης είναι εθιμικό και οι ρίζες του φθάνουν στο αρχαίο Σπαρτιατικό. Είναι δίκαιο άγραφο που διαμορφώθηκε από τη σκληρή ζωή των Μανιατών.
Και στις δύο του εκφάνσεις [δημοσίου και ιδιωτικού] διαποτίζεται από τον νόμο του ισχυρού που είναι κυρίαρχη αρχή του.Έχει υποστεί κάποιες επιδράσεις, από το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο, τον χριστιανισμό [σε θέματα οικογενειακά] και από το βενετσιάνικο [σε θέματα εμπορίου].
Β]. Πηγές του δικαίου της Μάνης και της ιστορίας του.
Το αρχαίο Σπαρτιατικό δίκαιο, τα έθιμα και οι παραδόσεις, μοιρολόγια, τσάτιρες, ποιήματα, τραγούδια, παροιμίες, έγγραφα ιδιωτικά, πωλητήρια, προικοσύμφωνα, μισθωτήρια, συμφωνητικά, διαθήκες, συμφωνητικά αίματος, κείμενα ισχυρών προς τους Δυτικούς, επιγραφές εκκλησιών κλπ. Βενετικά και Οθωμανικά αρχεία αλλά και Πατριαρχικά κείμενα που σχετίζονται με τη Μάνη, Βενετικά μισθωτήρια και Οθωμανικά κείμενα [πχ Α] Η συμφωνία Οθωμανών και Μανιατών για την αυτονομία της Μάνης και τη καταβολή ετήσιου φόρου στην α΄ Τουρκοκρατία ο χρόνος και οι λεπτομέρειες της οποίας δεν μας είναι πλήρως γνωστές. Β] Η συμφωνία του 1715 για τη παράδοση της Μάνης [στη β΄ Τουρκοκρατία]. Γ] Οι διαταγές στους καπετάνιους από τον πασά της Τριπολιτσάς. Δ] Ο διορισμός του μπέη το 1776. Ε] Οι διαταγές προς τον μπέη και τους καπετάνιους μετά το 1776. Στ] Το υποσχετικό των Μανιατών στον Αντώνμπεη της 15ης Αυγούστου 1806 στο Μαραθονήσι, στον Θεοδωρόμπεη το 1813 κλπ], κείμενα, επιστολές, διαταγές κλπ των μπέηδων και καπετάνιων της Μάνης κείμενα περιηγητών, Ιστορία της Μάνης και άλλα κείμενα για τη ζωή, τα ήθη και έθιμα των Μανιατών από συγγραφείς Μανιάτες, παλαιούς ή και νεότερους ερευνητές που συνεχίζουν να φέρνουν στο φως διάφορα στοιχεία με τις πολύμοχθες προσπάθειές τους.
Γ]. Μύθοι και πραγματικότητες. Υποστηρίζεται ότι,
1] Η Μάνη, κατά τη Τουρκοκρατία, ήταν ανεξάρτητο κράτος. Η πραγματικότητα είναι ότι ήταν ημιαυτόνομη χώρα, φόρου υποτελής στον Σουλτάνο και υπό την επικυριαρχία του. Ένα μέρος της Μάνης μάλιστα, η εύφορη βορειοανατολική [Πασσαβάς, Μαλευροχώρια, σημερινό Γύθειο, Αιγιές], ήταν υπόδουλο ως το 1780, όπως όλος ο Μοριάς, και τελευταία υπεισήλθε στο καθεστώς ημιαυτονομίας και φόρου υποτέλειας.
2]. Η Μάνη δεν πλήρωνε φόρο ή πλήρωσε ελάχιστες φορές. Η πραγματικότητα είναι ότι φόρο πλήρωνε κάθε χρόνο και ενδεχομένως, ελάχιστες χρονιές να μη πλήρωσε.
3]. Ο μπέης και οι καπετάνιοι εκλέγονταν από τα ισχυρά σόια της Μάνης. Η πραγματικότητα είναι ότι διορίζονταν από τους Οθωμανούς, πολλές φορές με διαμεσολάβηση και πίεση των Δυτικών, κατά κανόνα δε εξαγόραζαν με χρήματα οι υποψήφιοι τα αξιώματα ή έδιναν διάφορα ανταλλάγματα.
4]. Το 1821 οι Μανιάτες κήρυξαν τον πόλεμο στην Υψηλή Πύλη. Η πραγματικότητα είναι ότι οι Μανιάτες επαναστάτησαν κατά των Οθωμανών.
5]. Το δίκαιο της Μάνης είναι ενδογενές. Αυτό έχει δόση αληθείας όσον αφορά το δίκαιο κυρίως των ιδιωτών αλλά το διοικητικό δίκαιο [των κορυφαίων οργάνων] και μέρος του ποινικού [πχ πειρατεία] ήσαν Οθωμανικά [όπως σημειώνεται παραπάνω στα γενικά χαρακτηριστικά του δικαίου της Μάνης].
6]. Η Μάνη ήταν αναρχούμενη χώρα χωρίς διοίκηση, φόρους και νόμους, όπου ο καθένας έκανε ό,τι ήθελε με αποκορύφωμα τους γδικιωμούς. Η πραγματικότητα είναι ότι η Μάνη είχε διοίκηση [μπέη, καπετάνιους και πρωτόγερους], νόμους [ακόμη και για τον γδικιωμό], φόρους και κριτές [που επέβαλαν ποινές εξορίας, αποζημίωσης, ραβδισμού και θανάτου]. [Εγκλήματα γίνονταν σε όλες τις κοινωνίες από συστάσεώς τους και θα γίνονται. Η Μάνη δεν μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση και ο γδικιωμός δεν απαντάται μόνον στη Μάνη]. Το ότι Οθωμανοί και τοπικοί άρχοντες, συστηματικά, δεν καταπολέμησαν τον γδικιωμό, ιδία στη Μέσα Μάνη, παρότι οι νόμοι της πολιτείας αλλά και των θρησκειών απαγόρευαν το φονικό, δεν είναι τυχαίο. Τους βόλευε να είναι διχασμένοι οι Μανιάτες και απασχολημένοι διαρκώς στις διαμάχες τους για να μην αποτελούν απειλή στα συμφέροντα και στη κρατούσα τάξη πραγμάτων. Αντίθετα οι πειρατές, οι ληστές και οι ανυπότακτοι κλέφτες και στασιαστές [Παναγιώταρος Βενετσανάκης, Ζαχαριάς Μπαρμπιτσιώτης, Λάμπρος Κατσώνης κλπ] που απειλούσαν τον Οθωμανικό [κυρίως εμπορικό αλλά ως ένα βαθμό και πολεμικό] στόλο, τα οικονομικά συμφέροντα, την ασφάλεια και τη τάξη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, καταπολεμήθηκαν απηνώς από τους Οθωμανούς, τους μπέηδες και καπετάνιους και τελικώς εξολοθρεύθηκαν ή εκδιώχθηκαν από τη Μάνη.
7]. Οι Μανιάτες εξέλεγαν τους αρχηγούς τους σε πειρατικές εξορμήσεις, ληστρικές επιδρομές ή πολεμικές επιχειρήσεις και μάλιστα τους πλέον άξιους. Η πραγματικότητα είναι ότι οι αρχηγοί δεν εκλέγονταν αλλά έπαιρναν τις θέσεις είτε αυτοβούλως και αυτοδυνάμως είτε κληρονομικά λόγω της δύναμης του σοϊού τους. Εκεί όπου βασιλεύει το δίκιο του ισχυρού εκλογές δεν γίνονται ή και αν γίνουν έχουν απλώς τυπικό χαρακτήρα και επικυρώνουν ειλημμένες αποφάσεις. Μόνον σε περιπτώσεις ισοδυναμίας και για την αποφυγή πολέμου ήταν δυνατόν να υπάρξει επιλογή ή εκλογή.
8]. Τη δικαστική εξουσία στη Μάνη ασκούσαν ο μπέης, οι καπετάνιοι και οι πρωτόγεροι. Η πραγματικότητα είναι ότι ο πασάς της Τριπολιτσάς ως το 1776 και ακολούθως ο καπουδάν πασάς είχε κρατήσει για τον εαυτό του τη δικαστική εξουσία επί των Μανιατών με τον μπέη και τους καπετάνιους να εκτελούν κυρίως αστυνομικά [και φοροεισπραχτικά] καθήκοντα.
9]. Ο μπέης ήταν ανεξάρτητος έναντι των Οθωμανών. Η πραγματικότητα είναι ότι ήταν όργανο διοίκησης, θεσμος του διοικητικού δικαίου της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εξάλλου οι ίδιοι οι μπέηδες στις επιστολές τους προς τους Οθωμανούς αυτοχαρακτηρίζονταν ως σκλάβοι, δούλοι και ραγιάδες των Οθωμανών.
10]. Στη Μέσα Μάνη δεν πάτησε Οθωμανικό ποδάρι και η περιοχή έζησε ελεύθερη. Η πραγματικότητα είναι ότι οι Οθωμανοί εισήλθαν πολλάκις και στη Μέσα Μάνη ιδιαίτερα κατά τη πρώτη Τουρκοκρατία αν και δεν χρειαζόταν καθόσον α] ήλεγχαν όλα τα παράλια της Μάνης και έτσι είχαν υποχρεωθεί οι κάτοικοι να ανηφορίσουν στα ορεινά εδάφη, β] η Μέσα Μάνη είναι παντελώς άγονη, πετρώδης και αφιλόξενη [άοικος τόπος], γ] οι Μεσομανιάτες είχαν εμπλακεί σε γδικιωμούς και έτσι είχαν καταστεί ακίνδυνοι για τη τάξη στον Μοριά και δ] οι Μεσομανιάτες πρωτόγεροι, πλειστάκις, όπως και οι άλλοι Μανιάτες, είχαν υποσχεθεί και υπογράψει την υποταγή και υπακοή τους στους καπετάνιους, στον μπέη και στο ‘’κραταιό Δοβλέτι’’.
[Για τα παραπάνω βλ. κατωτέρω ανηρτημένο στο διαδίκτυο κείμενο υπό τον τίτλο, Η πολιτειακή οντότητα της Μάνης κατά τη περίοδο 1460-1821].
11].Ο λόγος μου είναι συμβόλαιο [δηλαδή οι Μανιάτες δεν έκαναν συμβόλαια και αρκούνταν στον λόγο τους, στη προφορική συμφωνία]. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι συμφωνητικά [συμβόλαια] έκαναν αείποτε ή έστω από παλιά. Ο Σταύρος Σκοπετέας έχει δημοσιεύσει στο περιοδικό Επετηρίς του Αρχείου της Ιστορίας του Eλληνικού Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 3 και 6, συμφωνητικά και διαθήκες των ετών 1547-1830. Ιδού ένα, ‘’Εν ονόματι του μεγάλου Θεού…εγώ ο…και η …με τα παιδία μου… εσυφωνήσαμε και επουλήσαμε το… με τα ελιόφυτα… Μάρτυρες…Έτους ζνε΄, μηνί Γεναρίου 1’’. Και άλλο του 1600. ‘’Έτους ζρη΄. Κατά τη σήμερον ημέρα ήτις εστί μηνί Γεναρίου ιγ΄ εφάνη μου καλό…και πουλούμε ...τις ελιές και χωράφι…και γίνομαι εγώ ξένος και αμέτοχος…’’.
[Υπήρχε η εντύπωση ότι δεν γίνονταν συμβόλαια ακόμη και ως το 1950, επειδή ως τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους δεν υπήρχαν εγγράμματοι στα χωριά – ήσαν προσιτοί μόνο από τους πυργοδεσπότες- αλλά και γιατί δεν υπήρχαν χρήματα από τους Μανιάτες να πληρώσουν τον γραμματικό και αργότερα τον συμβολαιογράφο καθώς και μετά τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους δεν ήθελαν να πληρώσουν τον φόρο μεταβίβασης και τα έξοδα μεταγραφής].
12]. Στη Μάνη δεν υπήρχαν κοινωνικές τάξεις αλλά οι διαφοροποιήσεις οφείλονταν στην δύναμη των όπλων [πολλά άτομα στο σόι, πολλά ντουφέκια]. H πραγματικότητα είναι πως οι μεγαλογενήτες [σοϊλήδες] και οι Νικλιάνοι ήταν η πάνω [-ου] τάξη. Οι αχαμνόμεροι και οι φαμέγιοι η κάτω. Η διαφορά ήταν και οικονομική [που προήλθε από τη στρατιωτική υπεροχή]. Η πάνω τάξη αντλούσε τον πλούτο της από τη πειρατεία, τον έλεγχο των λιμανιών, τη φορολογία, το εμπόριο, τη προστασία ξένων εμπορικών πλοίων, τα μεγάλα χωράφια και κοπάδια, τους μύλους, τα λιτριβεία και τη τοκογλυφία. Είχε πύργους, πολυτελή και επιδεικτική ενδυμασία, χρυσοποίκιλτα όπλα και ασκούσε εξουσία. Στη κάτω τάξη οι άνθρωποι ήσαν φτωχοί, ξυπόλητοι, πεινασμένοι [κρέας έτρωγαν Χριστού και Λαμπρή ή σαν έπεφτε κάποιο ζώο τους στα γκρεμά], ζούσαν σε καλύβες ή σπηλιές μαζί με τα ζώα και επεδίωκαν ό,τι αμέσως κατωτέρω στη παράγραφο 13, περιπτώσεις α και β σημειώνεται.
13].Οι Μανιάτες αχαμνόμεροι ενώ εξεγείρονταν κατά των Οθωμανών και αργότερα κατά του κράτους [κυρίως για φόρους και αξιώματα] στους αρχηγούς τους ήταν πιστοί. Αυτό έχει μεγάλη δόση αλήθειας αλλά ο λόγος της πίστης των Μανιατών στους αρχηγούς τους πρέπει να αποδοθεί α] στο ότι ήθελαν να διαφυλάξουν τη ζωή τους προσκολλημένοι στους ισχυρούς [πληρώνοντας και φόρο προστασίας το λεγόμενο σύνοικο] και β] για να εξασφαλίσουν τον επιούσιο άρτο. Έτσι γεννήθηκαν τα ρουσφέτια. Σε όλους τους αγώνες, ακόμη και το ΄21, οι Μανιάτες, κατά κανόνα, μισθοδοτούντο και μετά τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους αγωνίσθηκαν για να γραφούν στα κρατικά κατάστιχα [στον στρατό, στα σώματα ασφαλείας και στις δημόσιες υπηρεσίες], για να παίρνουν μισθό. ‘’Αν του βαστά του βασιλιά να κόψη το μιστό μου – θα στείλω τη Μανιατουριά να κόψη το λαιμό του’’ [για να με πληρώσει].
14]. Οι Μεσομανιάτες [Κακαβούληδες] ήσαν οι πλέον γνήσιοι Μανιάτες [και Έλληνες] γιατί εκεί δεν πάτησαν οι Σλαύοι. Η πραγματικότητα είναι ότι οι Σλαύοι έφθασαν ως τη Τσίμοβα που ανήκει στη Μέσα Μάνη αλλά και στο κάτω-κάτω από τη κάθοδο των Σλαύων, τον 7ο ή 8ο αιώνα, πέρασαν αιώνες και αυτοί όπου και αν εγκαταστάθηκαν εξελληνίσθηκαν και εκχριστιανίσθηκαν. Στη Μέσα Μάνη εγκαταστάθηκαν πολλοί ραγιάδες [φερτοί] με πρώτους από όλους τους Νικλιάνους. Όμως σαν ατόνησε ο Οθωμανικός κίνδυνος οι περισσότεροι Μεσομανιάτες, που μετανάστευσαν, εγκαταστάθηκαν στην εύφορη βορειανατολική Μάνη.
15]. Στη Μάνη δεν γίνονταν κλοπές, αρπαγές γυναικών κλπ. Η πραγματικότητα είναι ότι όλα γίνονταν και σε ευρεία, μάλιστα, έκταση. Τούτο πιστοποιείται από ποιήματα [του Νηφάκου], τσάτιρες και μοιρολόγια. Ενδεικτικός είναι ο διάλογος για την ακούσια απαγωγή. Εκείνος. ‘’Έλα να φύγωμε φευγώς’’. Εκείνη. ‘’ Κι έσκουξα τότε μία φωνή.- Πού είστε τ΄αδερφάκια μου – τα πρωτοξαδερφάκια μου – φτάστε το λιγωρότερο – τι θα με σούρη ο Περικλής - θα ζας σε φέρου προσβολή – στανιώς χωρίς τη γνώμη μου’’. [Ας θυμηθούμε και την αρπαγή της Γιατρίτσας στο Οίτυλο που έφερε σε σύγκρουση τα σόια Γιατριάνων και Στεφανοπουλαίων και τη παρακμή του Οιτύλου].
Και για τις κλοπές από τον Νηφάκο. ‘’…Κι άλλος αλλούθε περπατεί να εύρη τι να κλέψη…’’ και ‘’… να έλθωμεν εις τους …κατσικογιδόκλεφτες και νυχτοπερπατάδες…’’.
16]. Η πληθώρα των εκκλησιών αποδεικνύει την θεοσέβεια των Μανιατών. Αυτό είναι αλήθεια αλλά ο κύριος λόγος του πολυάριθμου των εκκλησιών είναι ότι κάθε ισχυρό σόι για λόγους εγωισμού αλλά και προστασίας από τους εχθρούς του δεν ήθελε να έχει επικοινωνία μαζί τους [και στη Μάνη όλοι εχθρεύονταν όλους] και έτσι είχε δική του εκκλησία και νεκροταφείο. Τέλος ως προς τις πολλές επισκοπές, που ίδρυσε το Πατριαρχείο στη περιοχή, υπήρχε ανάγκη αντιμετώπισης της αρχαίας θρησκείας, κατάλοιπα της οποίας διασώζονταν στη Μάνη, πεισματικά, επί αιώνες.
[Περισσότερα βλ. Σταύρου Πατρικουνάκου,
ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ].
